بارانداز، روبه‌روی کاروانسرای شاه‌عباسی بین ایوان و مخزن بزرگ‌ترین آب‌انبار شهر قرار داشته (به دلیل فشار استاتیکی ناشی از بارهای مرده که به راهرو وارد می‌شد و باعث وارد آمدن آسیب شده بود توسط میراث‌فرهنگی جمع‌آوری‌شده است) و شترداران خود در کاروانسرا اقامت می‌کردند و چارپایانشان هم به شترخانه (اشترخو) منتقل می‌شدند.
پا که بر پلکان ورودی کاروانسرا می‌گذاری و گوش‌ات را به تاریخ می‌سپاری صدای زنگ شتران و آواز دلنشین کاروانیان را از لابه‌لای خشت و گل‌هایش می‌شنوی. حتی اگر خوب گوش فرا دهی صدای زنگ کاروان از دور قابل شنیدن است و صدای خسته و آرام زنگ شتر نشان از بار سنگینش دارد. شتردارانی که از مناطق مرکزی فلات ایران به‌طرف قهستان و خراسان حرکت می‌کردند چه به‌قصد تجارت با محصولاتی مثل زغال، هیزم، خرما و... و یا زیارت بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع) و کاروان‌هایی از ناحیه کاشمر با خشکبار از جمله: کشمش، انجیر خشک و... همچنین از دیگر شهرها مثل بیرجند و قائن و یزد با دیگر لوازم ضروری آن دوران‌ها.
کاروانسرای سرایان به همراه آب‌انبار، مسجد، حمام و بازار یک مجموعه تاریخی را تشکیل می‌دهند. بنا به شیوه دو ایوانی ساخته شده و فضاهای معماری آن، سر در ورودی، هشتی، صحن، ایوان‌ها و حجره‌های متعدد است. سردر ورودی بنا که در ضلع جنوبی آن واقع شده دارای طاق جناغی و تزئینات کاربندی است. پس از ورودی هشتی، بنا قرار دارد که از طرفین به اتاق‌های فرعی و از مقابل به صحن منتهی می‌شود. در اطراف صحن حجره‌های متعدد برای استراحت و اقامت کاروانیان ایجاد شده. دو ایوان بنا در دو ضلع شمالی جنوبی قرار دارند و قوس طاق آن‌ها از نوع جناغی است. در چهارگوشه صحن راهروهایی تعبیه شده که به بخش‌های واقع در پشت ایوان‌ها و حجره‌ها راه دارند. راهروی واقع در گوشه شمال غربی به فضای اصطبل منتهی می‌شود. برای سهولت در بارگیری یا پایین گذاشتن بار حیوانات، کف صحن کاروانسرا از کف ایوان‌ها و حجره‌ها گودتر ساخته شده است. این کاروانسرا از بناهای دوره صفوی است و به رباط شاه‌عباسی معروف است. این بنا در سال 82 و با شماره 8733 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
در راستای حفظ، احیا و مرمت آثار و ابنیه تاریخی مرمت کاروانسرای سرایان به‌محض استقرار دفتر نمایندگی با حمایت‌های وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از معرض آسیب مصون نگه‌داشته شده و تاکنون مرمت قسمت‌های مختلف این بنای ارزشمند شامل آواربرداری داخلی، استحکام‌بخشی قسمت‌های آسیب‌دیده، سفیدکاری اتاق‌ها، آجرفرش اتاق‌ها، کف سازی ورودی، ساخت و نصب درب‌ها چوبی، اجرای سیستم روشنایی و نورپردازی، بام سازی و اجرای آجرفرش پشت‌بام، کف سازی حیاط و ... به انجام رسیده است.
راه‌اندازی موزه تجمیعی صنایع‌دستی و مردم‌شناسی در این مکان که فاز اول و دوم آن افتتاح شده و به‌زودی در صورت تخصیص اعتبارات مورد نیاز مورد استفاده قرار خواهد گرفت، همچنین احیا و کاربری زنده و بهره‌گیری از این بنا به‌عنوان ساختمان اداری نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان از دیگر اقدامات صورت گرفته در مورد این بنای تاریخی ارزشمند است.
آب‌انبار کاروانسرا با شماره 8736 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. عناصر معماری بنا شامل سردر ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن است. سردر ورودی دارای طاق جناغی با تزئینات رسمی بندی است. پوشش پلکان به شیوه آهنگ اجرا شده و پس از آن فضای پاشیر و مخزن استوانه‌ای شکل بنا که دارای سقف گنبدی است، قرار دارد.
این بنا مربوط به دوره صفوی است و عمده‌ترین مصالح مورد استفاده در آن آجر است. مهم‌ترین ویژگی اثر، تزئینات آجری به شیوه خفته و راسته و رسمی بندی گچی زیر طاق سر در ورودی است. آب‌انبار میر تونی به سفارش فاضل تونی احداث شده است و در سنگ لوح بنا ذکر امام حسین (ع) و لعن یزید آمده است دارای 39 پله و ظرفیت مخزن 350 متر مکعب است. متن سنگ‌لوح به شرح ذیل است:
این بو که می‌دهد ز نسیم سروش زمزم شده از آب زلالش مدهوش
تاریخ بناش از خرد جستم دوش بر یاد حسین بن علی آب بنوش
چون گشت پدید بی گفت و شنید از غیب رسید گو لعن یزید.
مسجد جامع شامل یک ایوان با دو گنبدخانه در طرفین آن است. ایوان دارای طاق جناغی است که با کمک تویزه و گنبد پوشش یافته است. در طرفین ایوان طاق‌نماهایی در دو طبقه قرار دارد. در هر یک از طاق‌های پائینی دری تعبیه شده که به فضای گنبدخانه راه دارد. قوس طاق‌نماهای فوقانی از نوع هلالی بوده و به فضای پشت‌بام راه دارند. ایوان اصلی بنا از نظر معماری و تزئینات مهم‌ترین بخش محسوب می‌شود. تزئینات به‌کار رفته در ایوان عبارتند از: مقرنس‌کاری‌های انتهای ایوان، رسمی‌بندی‌های زیر گنبد، رنگ‌آمیزی تویزه ها با رنگ اخرایی، آجرکاری به شیوه خفته‌راسته در نمای ایوان و تزئینات محراب که عبارتند از: تزئینات مقرنس‌کاری، گچ‌بری با طرح‌های اسلیمی و سوره مبارکه حمد که دو بار در حاشیه طاق محراب به خط نستعلیق و تلفیق طرح‌های اسلیمی اجرا شده است. این بنا مربوط به دوره صفویه و با شماره 8734 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
حمام قدیمی سرایان در مجموعه تاریخی این شهر و در میانه بافت تاریخی آن واقع شده و با شماره 8735 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این مجموعه شامل مسجد، کاروانسرا، آب‌انبار، حمام و بازار قدیمی می‌شود. شهر پس از گسترش به‌سوی شمال، این مجموعه در جنوب شرقی شهر و در حاشیه میدان کوثر قرار گرفته است.
خوشبختانه کتیبه سردر حمام هنگام نقشه‌برداری از داخل کشف شد. متن این کتیبه که به خط نستعلیق و بر روی سنگ مرمر سفیدی کنده شده به شرح ذیل است:
به سعی دوست‌محمد بنا شد این حمام که باد تا بود این عرج نیلگون در سیر
به روح والد خود ساخت این مقام لطیف که یادگار بماند در این قدیمی دیر
یقین که نیت ساعی بخیر بود که یافت حساب سال بنایش‌خرد ز ساعی خیر
(صفوی)
این حمام در زمینی به طول 37 متر در 14 متر و دو بخش مردانه و زنانه ساخته شده است.
قسمت مردانه ورودی آن از خیابان اصلی (شمال بنا) است. این بخش به‌طورکلی شامل یک ورودی و سه هشتی بزرگ و چندین غرفه در اطراف آن‌هاست. پس از گذر از ورودی و راهرو آن هشتی اول با ابعاد 6/4 متر در 6/4 متر قرار گرفته که در هر یک از چهار طرف آن یکی غرفه تعبیه شده است. از گوشه جنوبی این هشتی ابتدا از یک اتاق مربع شکل کوچک عبور کرده و از طریق اتاق بزرگتر دیگری وارد هشتی اصلی حمام می‌شویم. در سمت غرب این هشتی فضا نسبتاً بزرگی به ابعاد 4/7 متر در 2/3 متر ایجاد شده که قبلاً محل خزینه آب بوده و اکنون دارای دوش‌های انفرادی است. سرویس بهداشتی این قسمت در گوشه شمال هشتی دوم قرار گرفته است.
قسمت زنانه حمام در جنوب بنا واقع شده و ورودی آن از کوچه باریک پشتی باز می‌شود. این قسمت که با هشت پله پایین‌تر از سطح کوچه قرار گرفته شامل یک هشتی و فضای آل شکل استحکام است. آتشخانه و انبار سوخت حمام نیز در ضلع غربی و به شکل دو اتاق مربع شکل به ابعاد 4/5 متر در 6/3 متر و 3 متر در 6/1 متر ساخته شده است. مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر و ملاط گچ و اندود ساروج است.
محور فرهنگی‌تاریخی بازار در محدوده بافت تاریخی و در جنوب شرق شهر واقع شده و با شماره 29323 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این محور بخشی از بازار بزرگ میثم است که بیشتر هویت تاریخی خور را حفظ کرده است. ورودی مجموعه از خیابان اصلی شهر (خیابان امام خمینی) از کوچه نبش حسینیه سفلی (امام خمینی 31) و یا از بلوار کشاورز می‌تواند باشد. علاوه بر اهمیت فرهنگی تاریخی بازار باید ارتباط آن را با سه بنای با ارزش دوره صفوی که بازار در پیرامون آن واقع شده یعنی حمام، آب‌انبار و کاروانسرا مدنظر داشت. بازار به همراه بناهای شاخص مذکور و بافت پیرامون آن هویت شهری گذشته را به نمایش می‌گذارد. مجموعه بازار شامل هجده دربند مغازه یا کارگاه است که تاریخی از دوره صفوی، قاجار تا پهلوی را در بردارد. از آنجا که بناهای پیرامون شامل (حمام، آب‌انبار و کاروانسرا) همگی مربوط به دوره صفوی هستند طبعاً بازار در طی همین دوران شکل گرفته است. بخش‌هایی از بازار هنوز اصالت‌های معماری صفوی را در خود حفظ کرده است. با این حال مجموعه بازار تاریخی از صفوی تا قاجار و پهلوی دارد. نام امروزی بازار، بازار میثم است از آنجا که بخشی از بازار به کارگاه‌های آهنگری اختصاص داشته به نام بازار آهنگران هم خوانده شده است.
* گزارش از محمد عرب مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان سرایان
انتهای پیام/
