مقدمه:

در ادوار مختلف فضای میدان از جنبه‌های مختلف، اهمیت ویژه‌ای داشته است. اگرچه میدان در اشکال مختلف روایتی نو را به همراه داشته اما همواره اصالت خود را حفظ کرده است. در دوره زندیه نیز، که دوره میانی و انتقال از صفویه – افشار به عهد قاجار است، حائز اهمیت بوده، اما آن‌چنان‌که باید به آن پرداخته نشده است. نوشتار حاضر پژوهشی است در باب میدان توپخانه شیراز در دوره زندیه، که به روش تفسیری – تاریخی بر اساس نقشه‌ها، سفرنامه‌ها و عکس‌های تاریخی که سعی دارد تا به بررسی شکل، ریشه‌ها و عوامل مؤثر در چگونگی شکل‌گیری میدان توپخانه در پایتخت زندیه (شیراز) بپردازد. در دیگر تحقیقات انجام‌شدهٔ مربوط به میدان توپخانه یا به پیشینه توپ در دوره صفویه پرداخته شده و یا بدون در نظر گرفتن دوره زندیه به میدان توپخانه دوره قاجار پرداخته شده است. لذا برای برطرف کردن این مسئله، ابتدا به بررسی عواملی که بسترساز ایجاد این میدان در شیراز دوره زندیه پرداخته شده است. در ادامه با بررسی منابع، نقشه‌ها، سفرنامه‌ها و عکس‌های تاریخی قابل دسترس به این فرضیه که میدان توپخانه در میدان ارگ ریشه دارد رسیده‌ایم. از سوی دیگر با بررسی‌های انجام شده به نظر می‌رسد، فرضیه‌ای که میدان توپخانه حاصل تفکر قاجاری می‌داند و از آن (میدان توپخانه تهران) به‌عنوان اولین میدان توپخانه ایران یاد می‌کند، می‌تواند به چالش کشیده شود، چراکه طبق نتایج این تحقیق بدو شکل‌گیری میدان توپخانه شیراز در دوره زندیه بوده و قدمتی قبل‌تر از میادین دوره قاجار دارد. بدین گونه می‌توان فرض نمود میدان توپخانه شیراز اولین میدان توپخانهٔ ایران بوده باشد.

مختصری در باب شخصیت و نگرش خان زند:

اگرچه سال‌های آغازین حکومت کریم‌خان زیر سایه اسماعیل سوم یکی از بازماندگان نمادین صفویه به جامعه معرفی شد، عملاً تا مدتی پس از استقرار قدرت کریم‌خان این عنوان همچنان بر سر کریم‌خان سنگینی می‌کرد. اما، خان زند با همهٔ جلوه‌های مردم نمایی از خلق یک هویت مستقل با الگویی متفاوت از الگوهای قبلی به دور نبود و همانند ساختار کلی جامعه سلطنتی – ایلیاتی جامعه ایران، او نیز در پی بنیان نهادن سلسله‌ای با ویژگی‌های خاص خود بود. (متولی، ۱۱۹: ۸۹) در ذکر اقدام کریم‌خان وی در سال ۱۱۷۹ ق لقب وکیل الدوله را که نشانی از وکالت دولت صفویه محسوب می‌شد را رها کرد و عنوان وکیل‌الرعایا را به خود اختصاص داد. (مورگان، ۱۳۷۳: ۲۱۳) چنین رفتاری این گمان را بیشتر تقویت می‌کند که او در انتخاب پایتخت نیز به همین اندازه در پی فاصله گرفتن از هویت صفویه و ایجاد یک هویت مستقل بوده است. نمود این رفتار نیز طبق سنت شاهان قبل در پایتخت زندیه یعنی شهر شیراز نمود می‌یابد که در ادامه بحث به تشریح به آن پرداخته می‌شود. کریم‌خان زند در اساس مردی لشکری و ورزیده بود و جنگجوی بوده است و سنوات درازی از عمر پرزحمت خود را در اردوی نادر و معیت آن شهریار کشورگشا گذرانده بود. به همین سبب به مردان سپاهی اعتنایی خاص داشت و تدارکاتی  برای بهبود حال آن می‌چید. (شعبانی، ۱۳۸۴: ۷۹) کریم‌خان در سال ۱۱۸۹ ق به فکر نظام بخشیدن به قشون خود افتاد. وی ابتدا سپاه دائمی مرکب از ده هزار نفر تشکیل داد که در شیراز استقرار یافت. (معطوفی، ۱۳۸۲: ۵۸۵)

ارکان سپاه زند، مناصب و ادوات آن:

سازمان نظامی ارتش زند متشکل از پیاده‌نظام ۲- سواره‌نظام ۳- توپخانه ۴- نیروی دریایی بود. (شعبانی، ۱۳۸۴: ۷۹) ازجمله مناصب مهم این ارتش نیز توپچی باشی بوده است. چنانچه از نام آن پیداست فرماندهی توپخانه را بر عهده داشت، این منصب از جانب شخص شاه یا فرمانده کل قوا به توپچی باشی تفویض می‌شد. (ور هام، ۱۳۶۶: ۴۴-۴۵) توپخانه هم از سلاح مورد استفاده ارتش زند بود. در این دوره برای ساخت توپ‌های تازه اقدام شد. (شعبانی، ۱۳۸۴: ۷۹) در مورد توپخانه دوره کریم‌خان باید عنوان کرد استارت اولیه تأسیس چنین رشته‌ای در سپاه وی با غنیمت گرفتن توپ از رقیبان زده شد. هرچند که وی بعدها با بکار گرفتن یک توپ‌ساز گرجی به توسعه این رشته نظامی در سپاه خود پرداخت. (شعبانی، ۱۳۸۴: ۷۹) توپ‌هایی که کریم‌خان داشت توپ‌های انگلیسی و پرتغالی و اسپانیایی بودند. (فرانکلین، ۱۳۵۸: ۳۷)

لفظ «یا کریم» در عهد کریم‌خان در موارد مربوطه معمول بوده چنانکه در روی لوله یکی از توپ‌هایی که در فتح لار (جنگ با نصیر خان لاری) به دست اردوی وی افتاده در وسط لوله لفظ یا کریم حکاکی و در نزدیکی خزینهٔ آن در وسط ترنجی نوشته است: “در زمان دولت بندگان سکندرشان داری دوران خدیو زمان وکیل کشورگیر جلیل الشان در سال یکهزار و یکصد و هشتاد در تسخیر خطهٔ لار ابواب جمع توپخانه شد ۱۱۸۰ و این توپخانه بالفعل در پای یکی از ستون‌های سر در قزاقخانه نصب است (لاهیجی، ۱۱۹۳ ق). در دوره زندیه ازجمله کاربردهای و اهمیت توپ و توپخانه نیز در نبرد محمدخان زند بچشم می‌خورد، محمدخان زند هنگام محاصره کرمانشاه در سال ۱۱۲۵ هجری قمری ظرف بیست روز توانست هشت خمپاره بریزد. همچنین در متن کتاب می‌خوانیم”اوستادان ریخته‌گر را از بلاد قریبه طلبیده هشت هاون خمپاره که  شصت من تبریز وزن گلوله آن بود فرمایش نموده. (محمد خلیل مرعشی صفوی، ۱۲۰۷: ۲۳۸ ) حتی اهمیت توپ و توپخانه نیز در فتح شهر ارومیه در دوره زند هم در شرح محاصره و فتح ارومیه در دوره زندیه نیز در سال ۱۱۷۵ استفاده از توپ و توپخانه نیز اشاره شده است. می‌خوانیم: همان وقت مقرر فرمود که به فاصله چند قدم برجی ساخته و دیواری کشیده  همه بروج را یکدیگر وصل نموده در میان هر دو برج یک دروازه قراردادند…. و تفنگچیان از بروج متردین قلعه را هدف گلوله می‌نمودند و تپه مرتفعی از خاک ترتیب داده و چند ضرب توپ به بالای تپهٔ مذکور کشیدند و از ضرب گلوله توپ‌ها، خانه‌ها را خراب نموده و اهل قلعه را مضطرب ساختند. (گلستانه، ۳۲۸: ۱۳۴۴) وقتی علی مردان خان بختیاری در سال ۱۱۶۴ پس از شکست پیمان با کریم‌خان شیراز را به تصرف خود درآورد، از هیچ وسیله و امکانی برای به دست آوردن پول و مال خودداری نکرد. میرزا محمد کلانتر، کلانتر وقت شیراز، می‌نویسد که همه وسایل آهنین مردم از طرف سربازان به سربازخانه‌ها برده شد تا از آن‌ها گلوله توپ ساخته شد. (کلانتر، ۴۱: ۱۳۲۵(

مستحدثات کریم‌خان در شیراز با نگرش ایجاد پایتخت زندیه:

احداث برج و باروی مستحکم در اطراف شهر و ارگ و کریم‌خانی نیز شاهدی بر این تحولات است مقایسه این ارگ محصور و قلعه مانند با دولتخانه گسترده صفوی در اصفهان تشدید موازین حکومتی در این دوران را به‌وضوح آشکار می‌سازد. (نجفی، ۱۳۹۱: ۱۲۴) مجموعه ارگ کریم‌خان و میدان‌های مرتبط با آن در شهر زندی در مقایسه با کاخ عالی‌قاپو در میدان نقش‌جهان به‌عنوان ارگ شاه صفوی مثالی بارز در تأثیر این تفکر در ایجاد مجموعه شاهی در دوره زند است. حال‌آنکه میدان ارگ حاصل تغییر تدریجی میدان‌هایی چون نقش‌جهان اصفهان بود که به‌واسطه شرایط ناامن شهرها و احساس نیاز حکومت به امنیت بیشتر به درون ارگ حکومتی کشیده شده بود. (نجفی، ۱۲۴: ۱۳۹۱-۱۲۲) بدین‌صورت تعریفی نو از میدان و آرسن در شهر زندی ایجاد می‌گردد.

میدان ارگ و میدان توپخانه:

با اسکان سپاه ده‌هزارنفری و افزایش جمعیت شهر، احساس نیاز برای اقداماتی مانند نوسازی و احیای بافت شهری شیراز به‌عنوان پایتخت زندی، و ساخت آرسن میدان و بازار و حمام که امروزه با نام وکیل یا مجموعه زندیه شناخته می‌شوند. در مورد بنای ارگ کریم‌خان سیاحانی نیز از آن دیدن کرده و نام برده‌اند. ازجمله نیبور کارستن که در زمان وی ساخت بنای دیوانخانه و کوشک باغ نظر به اتمام رسیده و ساخت بنای ارگ کریم‌خان هم آغاز شده بود. (کارستن، ۱۳۵۴: ۶۶-۶۸) وی توپ‌هایی را نیز مشاهده کرده که محل استقرار این توپ‌ها را جلوی انبار ذکر می‌کند. (کارستن، ۱۳۵۴: ۷۰) زیرا بنای ارگ در زمان سفر وی هنوز به اتمام نرسیده بوده است. فرانکلین که در اواخر زندیه به شیراز سفر می‌کند می‌نویسد: قسمتی از میدان ارگ را” توپخانه “می‌نامند، که در آن چند عدد توپ که روی عراده های نامناسبی نصب شده‌اند، قرار دارند. (فرانکلین، ۱۳۵۸: ۱۹(

مؤلف بافت قدیمی شیراز هم به‌نقل از یک کتاب خطی به وجود میدان وسیع و نقاره‌خانه‌ای درکنار بازار وکیل اشاره می‌کند. (افسر، ۱۳۷۴: ۱۸۵) او اشاره می‌کند که در طرف غرب بازار وکیل، میدان وسیعی قرار داشت که قسمت شرقی آن را میدان نقاره‌خانه و قسمت غربی آن را “میدان توپخانه” می‌نامند. (افسر، ۱۳۷۴: ۳۱۷) کرزن در توصیف عمارت های شیراز به استقرار میدان اصلی شهر در مجاورت ارگ کریم‌خانی و وجود چند عراده توپ در میان آن اشاره کرده است. (کرزن، ۱۲۲: ۱۳۵۰) طبق اسناد تاریخی و بازدید سیاحان خارجی مشاهده می‌کنیم که به واژهٔ” میدان توپخانه” در دوره زندیه به‌وضوح  قبل از شکل گرفتن دوره قاجار “برای اولین بار” در دوره زندیه استفاده شده است. علاوه بر این عراده های توپ در میدان عیناً از طرف جهانگردان مشاهده شده است.

نکته حائز اهمیت این است که وقتی سیاحان از این میدان در دوره زندیه بازدید داشته‌اند، میدان توپخانه همان فضای جلوی ارگ کریم‌خان بوده است. در نتیجه میدان توپخانه شیراز در دوره زند به‌صورت اولیه و متشکل از چند عراده توپ در جلوی ارگ کریم‌خان شکل گرفته است. در دوره قاجار با استناد به عکس‌های قاجاری مربوط به ارگ کریم‌خان نیز پیوستگی فضایی و نحوه سازمان‌دهی و چینش توپ‌ها و حجره‌ها نشان می‌دهد که موقعیت میدان توپخانه در محدودهٔ میدان ارگ قرار داشته و جزئی بلافصل از آن بوده است. درواقع میدان توپخانه شیراز در دو مرحله شکل گرفته است مرحله اول (شکل‌گیری اولیه) به‌واسطه قرارگیری چند عراده توپ در فضای میدان ارگ و در جلوی ارگ کریم‌خان در دوره زندیه و در مرحله دوم (قوام‌یافتگی) که مربوط به دوره قاجار، با حجره‌ها، حوض و سکویی در میانه آن، شکلی کامل‌تر به خود می‌گیرد.

نتیجه‌گیری:

از میدان ارگ شهر زندی به‌عنوان نمونه‌ای بارز با بیانی نو از معنا و مفهوم میدان، با تعاریف و چالش‌های جدید در گذار شهر صفوی به قاجار می‌توان یاد کرد. نطفه تغییرات لایه‌بندی فضای میدان در دوره قاجار، از دوره زند شروع می‌شود که در دوره قاجار نمود چشمگیر پیدا می‌کند. میدان ارگ از جهتی بعدها در دل خود با رویکرد و تجربه‌ای نو فضایی با لباس نو، به نام میدان توپخانه را تولید می‌کند. طبق اسناد تاریخی نمونه اولیه میدان توپخانه در شیراز عهد زندیه و بعد در شهر دوره قاجاری شکل می‌گیرد. این نوآوری ابتدا از شیراز زندی و سپس در عهد قاجار به تهران و دیگر شهرها انتقال می‌باید. از عوامل مؤثر در این تجربه می‌توان در عوامل زیر دانست:

تجربیات شخصی کریم‌خان در سپاه نادر و درک توجه به ارتش

اهمیت توپ و توپخانه کاربرد آن در ارتش کریم‌خان

تفکر مستقل ایجاد شهر زندی از شهر صفویه با ساختارهای پایبند به  سنت‌های معماری و شهرسازی ایران اما مختص به نوع خود

تعریفی جدید از فضای میدان (میدان ارگ و توپخانه) با توجه به اینکه شرایط متفاوت سیاسی امنیتی دوران زندیه نیز در ایجاد در این فضاها مؤثر بوده‌اند.

منابع و مآخذ:

افسر، کرامت‌الله (۱۳۷۴)، تاریخ بافت قدیمی شیراز،‌ نشر تهران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: نشر قطره، ۱۳۷۴٫

تهامی، داریوش (۱۳۸۵) ایران قدیم  ناشر: خانه تاریخ و تصویر ابریشمی.

شعبانی، رضا (۱۳۸۴) مقاله ارتش ایران در دوره زندیه، پژوهش‌نامه تاریخی دوره یک شماره دو، ۶۲-۸۵٫

فرانکلین، ویلیام (۱۳۵۸). مشاهدات سفر از بنگال به ایران، ترجمه محسن جاویدان. تهران: مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی.

کرزن، جرج (۱۳۵۰) ایران و قضیهٔ ایران، ترجمه وحید مازندرانی تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

کلانتر میرزا محمد (۱۳۲۵) روزنامه میرزا محمد کلانتر به کوشش عباس اقبال آشتیانی، ۱۳۲۵٫

گلستانه محمد ابوالحسن بن محمدامین (۱۳۴۴) مجمل التواریخ، به اهتمام مدرس رضوی، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

متولی، عبدالله (۱۳۸۹). مقاله اهمیت و جایگاه پایتخت در نظام فکری – اجرایی کریم‌خان زند، مجله تاریخ ایرانش ۶۵/۵، ص ۱۱۹٫

معطوفی، اسدالله (۱۳۸۲) تاریخ هزار سال ارتش ایران، انتشارات ایمان، ج ۲٫

مرعشی صفوی  محمد خلیل (۱۳۶۲) مجمع التواریخ، در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال  هجری قمری / تألیف؛ به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، کتابخانه سنایی و کتابخانه طهوری تهران.

مورگان، دیوید (۱۳۷۳) ایران در قرون وسطی، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر طرح نو.

نجفی، مهنام (۱۳۹۱) مقاله شکل‌گیری فضایی میدان توپخانه در شهر قاجاری ص ۱۲۴- صفه ۵۶ ص ۱۲۲٫

نیبور، کارستن (۱۳۵۴) سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی. انتشارات توکا.

ورهام، غلامرضا (۱۳۶۶) تاریخی سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زندیه، تهران انتشارات معین، ص ۴۴-۴۵٫

perry,john (2006)Makers of the muslim world karim khan,oxford:one world publication

انتهای پیام/