بزرگداشت یاد و خاطره مصیبت بزرگ عاشورا و زنده نگه داشتن فداکاری‌های دلاورمردان عرصه شجاعت و شهامت در اردبیل با انجام موازین سنتی و رسم ویژه برگزار می‌شود که نماد و تجسم عینی آن در مراسم خاص تشت‌گذاری قابل مشاهده و بررسی است. در این ایام خیابان‌ها و محله‌های اردبیل همانند دیگر شهرهای ایران سیاه‌پوش شده و بر سر در مساجد و تکایا، پارچه‌های سیاه نصب می‌شود، در بازارهای شهر به‌ویژه بخش سرپوشیده قدیمی آن به نشانه عزاداری پرچم‌های سیاه بر در مغازه‌ها و دیگر اماکن تجاری با شعارهای مذهبی به زبان ترکی و فارسی به اهتزاز در می‌آید.
شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب شش محله اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر محلات شش‌گانه از آن یاد می‌کنند. هر محله اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه‌ها و مساجد کوچک‌تری بوده که در زبان محلی به آن خولا (شاخه) گفته می‌شود. عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات شش‌گانه و شاخه‌های آن‌ها انجام می‌گرفته و اکنون نیز همان ترتیب کهن، محلات شش‌گانه و محلات تابع آن‌ها سامان پیدا می‌کند.
برگزاری مراسم تشت‌گذاری از روز ۲۷ ذی‌الحجه تا اول ماه محرم
مراسم تشت‌گذاری از روز ۲۷ ذی‌الحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصله سه روزه در نزدیک به ۲۰۰ مسجد اردبیل برگزار می‌شود، اولین تشت‌گذاری رسمی شهر روز ۲۷ ذی‌الحجه پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر انجام می‌شود، سپس در طی روزهای باقیمانده تا آغاز محرم بقیه محله‌ها هم اقدام به تشت‌گذاری می‌کنند.
تشت‌گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله طوی (یکی از محله‌های شش‌گانه) شهر مدیریت می‌شود. چند روز مانده به ۲۷ ذی‌الحجه، تعدادی از زنان محله طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شست‌وشوی تشت‌ها می‌کنند و تشت‌ها را در گوشه‌ای از مسجد قرار می‌دهند.
در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محله اصلی شهر، شش تشت آب وجود دارد، در روز تشت‌گذاری مسجد جامع، علاوه بر عزاداران محله طوی و توابع آن، ریش‌سفیدها یا رؤسا و هیئت امنای پنج محله دیگر نیز حضور پیدا می‌کنند
بعد از عزاداری حسینیان محله طوی در محله‌های تابع آن، تشت هر محله توسط نماینده همان محله با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می‌شود و روی سکویی که برای تشت‌ها در مسجد ساخته شده، قرار می‌گیرد، بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه‌های آب را بر دوش می‌گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب را درون تشت‌ها خالی می‌کنند.
عزاداران اردبیلی علاوه بر آنکه برای رفع تشنگی در طول 10 روز عزاداری اردبیلی از آب تشت‌ها می‌نوشند، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را با عنوان تبرک به خانه‌ها می‌برند تا بیماران‌شان هم از آن آب بنوشند. البته با کم‌شدن آب باز هم آب تازه در تشت‌ها ریخته می‌شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد. روشن کردن شمع و خواندن دعای فاتحه نیز که دعای خاص آیین تشت‌گذاری است.
عضو هیئت امنای محله‌ها و مساجد شهر در مورد آیین تشت‌گذاری این‌طور بیان می‌کند: «فقط در تشت‌گذاری مسجد جامع است که شش تشت به نشان شش محله گذاشته می‌شود و ریش‌سفیدان پنج محله اصلی دیگر نیز حضور پیدا می‌کنند و تعداد تشت‌ها هم ثابت نیست. در هر حال باید گفت باشکوه‌ترین تشت‌گذاری، متعلق به مسجد جامع است.»
آداب و اهمیت تشت‌گذاری
تشت‌گذاری از یک طرف اهمیت مسئله آب را نشان می‌دهد چرا که آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق‌العاده بوده و از طرف دیگر آب در حادثه کربلا جایگاه ویژه‌ای دارد، این آیین در اردبیل جزیی از مناسک عزاداری عامه مردم و نمایش رمزوارانه بخش اندکی از مصائب و آلام اهل بیت و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و پیروان راستین او در صحرای کربلا است.
در نظر مردم شهر اردبیل، تشت مظهر مظلومیت حضرت اباعبدالله امام حسین (ع) و یاران او در کربلا تصور شده و این مراسم از جمله موارد استجابت دعا در پیشگاه خدا بوده و به این دلیل است که مردم در مقابل تشت به خدا متوسل شده و حاجات خود را از او می‌خواهند. باور بر این است شکل‌گیری و محور این سنت حسنه در اصل به یادآوری مصائب اهل بیت حضرت امام حسین (ع)، ارزش آب و اهمیت مذهبی آن بوده و بخشی از مراسم به سال‌گشت فداکاری و شجاعت و ایثار عاشوراییان برمی‌گردد.
محرم در فرهنگ اردبیل علاوه بر تحول در شئون زندگی و حرکت‌های اجتماعی، موجب ایجاد هنر خاص حسینی و اهل بیتی در معماری مکان‌های مذهبی و هنرهای فلز در گذشته و امروز شده است. ایجاد میدان مخصوص در کنار مسجد قدیمی شهر و پیدایش عنصر معماری نو در مساجد اردبیل بنام تشت‌خانه (جایگاه تشت) و نیز بنیان بخشی از هنر مذهبی و نمادین مرتبط با آموزه‌های شیعه در ساخت و پرداخت تشت‌ها و جام‌های مسی و نقره‌ای و برنجی از نکات برجسته و قابل توجه آثار و برکات محرم در اردبیل به‌شمار می‌رود.
تشت‌خانه همانند سقاخانه‌ها محل‌هایی است که به یاد تشنگی شهدای کربلا در آن‌جا تشتی پر از آب برای نوشیدن آب قرار داده می‌شود و به یاد امام حسین (ع) و اهل بیت تشنه او در مساجد در نظر گرفته می‌شود.
روشن است این تشت‌گذاری، به‌عنوان بخشی از آیین‌های مذهبی اردبیل دیدگاهی نو در سنت عاشورایی پدید آورده و پویایی فرهنگ عاشورایی مردم و قدیمی شدن این رسم نیکو را به دنبال داشته است. این سنت نیکو در اصل بابی برای وارد شدن به فرهنگ اصیل محرم و یادآوری رخداد بزرگ برای عزاداران حسینی و شیفتگان علمدار کربلا است.
تشت‌گذاری اول در مسجد جامع
در حال حاضر شهر اردبیل از شش محله تشکیل می‌شود که سه محله آن نعمتی و سه محله دیگر حیدری است، در هر یک از این دو طرف یکی از محلات ارشد و یکی میانه و دیگری در مرتبه پائین قرار داشت. به تعبیر دیگر سکنه هر در قسمت شهر، سه محله خود را به منزله سه برادر می‌دانستند که یکی ارشد، دومی متوسط و سومی کوچک بوده است.
در قسمت حیدری محله طوی (تاوار یا تابار) برادر ارشد و اوچدکان برادر متوسط و پیر عبدالملک برادر کوچک‌تر محسوب می‌شد، در سمت نعمتی نیز محله گازران یا اونچی میدان، سرچشمه و عالی‌قاپو به‌ترتیب بزرگ‌تر و میانه و کوچک‌تر به‌شمار می‌آمدند، همانطوری که روشن است سابقه برادرخواندگی بین محله‌های مختلف شهر از سده‌های پیشین برای ایجاد اخوت محکم‌تر از رسوم پسندیده مردم اردبیل و دسته‌های عزاداری بوده است.
چنان‌چه بیان شد مراسم تشت‌گذاری اردبیل از اواخر ماه ذی‌الحجه و چهار روز مانده به ماه محرم برگزار می‌شود، بطور کلی هر یک از محلات شش‌گانه اردبیل و شعبه‌ها که به زبان محلی خولا می‌گویند، از چند روز قبل دعوت‌نامه‌های محترمانه‌ای برای عالمان و تاجران و بزرگان و رؤسای ادارات دولتی می‌فرستند و از آن‌ها برای شرکت در تشت‌گذاری دعوت می‌کنند.
در سه دهه گذشته، حرکت منسجم دسته‌های عزاداری در زمان تشت‌گذاری بدین ترتیب انجام می‌شود که روز اول میله‌های بزرگ‌تر، طوی نماینده بخش حیدری‌ها و اونچی‌میدان از بخش نعمتی‌ها مراسم خود را با نظم خاصی برپا می‌کنند. روز دوم نوبت محله‌های میانه و متوسط یعنی اوچدکان و سرچشمه و روز سوم کوچک‌ترین بافت سازماندهی شده خودجوش یعنی پیرعبدالملک و عالی‌قاپو اقدام به تشت‌گذاری می‌کنند.
در حال حاضر سلسله مراتب تشت‌گذاری محله‌ها به‌شرح ذیل اجرا می‌شود: «شب اول زنجیرزنان حسینیه اوچدکان مراسم تشت‌گذاری خود را برگزار می‌کنند. فردای آن‌روز نوبت تشت‌گذاری مسجد جامع است، روز دوم مسجد بزرگ (اعظم) و مسجد محله اوچدکان تشت‌گذاری می‌کنند. روز سوم مراسم خاص محله‌های پیرعبدالملک و عالی‌قاپو در مسجد جامع و شش محله (نه همه محلات شش‌گانه بلکه خوله‌های آن‌ها) در مسجد بزرگ برگزار می‌شود.
بدین ترتیب دسته‌های محله نعمتی‌ها در مساجد پیرعبدالملک و عالی‌قاپو توسط شعبات متعدد زیر علم خودشان و نیز هم زمان با تشت‌گذاری مسجد بزرگ، تشت‌گذاری اوچدکان توسط شعبات متعدد زیر علم خودشان، برگزار می‌شود. در شب همان روز سوم، محله اوچدکان با شعبات مسجد زبر علم خود رفته و به عزاداری و سپس تشت‌گذاری می‌پردازند که در این بین قربانی‌های زیادی جلوی مسجد محله ذبح می‌شود. مراسم مسجد دروازه از بقعه شیخ صفی شروع می‌شود، بنابراین قبل از برگزاری مراسم مسجد دروازه، دسته محله دروازه عالی‌قاپو در همان روز زیر علم خود می‌رود و مراسم خاص خود را برپا می‌کند. در ضمن فقط یکی از شعبات آن برای تشت‌گذاری محله عالی قاپو په مسجد می‌آید.
مراسم محله دروازه یا عالی‌قاپو از گذشته با حرکت دسته این محله از مسجد در بعداز ظهر آخرین روز تشت‌گذاری بعنی ۲۹ ذی‌الحجه، شروع شده و به مجموعه شیخ صفی‌الدین آمده و با سلام و صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت عترت و طهارت (ع) و اولیای خدا و پیروان راستین تشیع ادامه پیدا می‌کند. عزاداران در این مراسم طوق معروف بقعه را که نمونه‌ای از قدیمی‌ترین علم‌های اردبیل به‌شمار می‌رود و با نقش‌های مشبک و اسماء متبرک الله، محمد و علی تزیین شده برداشته و به مسجد عالی قاپو می‌برند. این علم تا بعد از روز عاشورا در مسجد دروازه نگهداری شده و پس از آن به محل اصلی خود در بقعه یعنی دارالحفاظ منتقل می‌شود. عزاداران عالی‌قاپو بعد از تشت‌گذاری بقعه به تشت‌گذاری دیگر محله‌های تابعه می‌پردازند.
روی هم رفته مراسم تشت‌گذاری مسجد بزرگ و مخصوصاً مسجد جامع نو از شور و حال معنوی زیادی برخوردار بوده و این اماکن در این روز قبله اقبال پیروان امام (ع) و یاران او محسوب می‌شوند.
اهمیت تاریخی و مرکزیت بقعه شیخ صفی‌الدین در سنت دیرینه تشت‌گذاری
نکته شایان توجه در عزاداری دهه ماه محرم، اهمیت تاریخی و مرکزیت بقعه شیخ صفی در این سنت دیرینه است. با گذشت چندین سده هنوز هم مسیر حرکت دسته‌های عزاداری از نزدیکی بقعه تغییر نکرده و این دسته‌ها ضمن طی مسیر مشخص و پس از عبور از محله گازران و میدان عالی‌قاپو و غرب بقعه به سمت مسجد سرچشمه ادامه پیدا می‌کند و در این مسیر، در اصل بقعه مرکز ثقل این حرکت قرار می‌گیرد.
آنچه نباید از نظر دور داشت نقش تشت‌ها در شمع‌گذاری و دعا در کنار آن با مراسم خاص است. این تشت‌ها در زمان مراسم شمع‌گذاری روز تاسوعا نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، بدین ترتیب که در کنار این تشت‌ها، ظرف‌هایی گذاشته می‌شود که شمع‌گذاران شمع خود را در آن روشن کرده و تشت را می‌بوسند و حاجت خود را از خدا می‌طلبند و از آب تشت به ظرفی که بیشتر از جنس شیشه است و در حیبه (خورجین شمع) خود حمل می‌کنند به آن می‌ریزند و باور دارند که آبی که از تشت‌های مسجد در زمان شمع‌گذاری جمع‌آوری می‌شود، برای شفای بیماران مفید است.
از گذشته قرائت فاتحه کنار تشت در بعضی از مساجد، تشریفات مخصوص داشت و خواندن آن مخصوص فرد یا خانواده‌ای معین بود که از قدیم الایام به این امر اقدام می‌کردند. در بین مساجد اردبیل فاتحه مسجد جامع، به ویژه در شب عاشورا معروفیت زیادی داشت و دعای آن به وسیله خانواده سیداحمد حسینی و پدران او خوانده می‌شد.
این آیین یکی از آیین‌های عاشورایی شهر اردبیل و جزو معتقدات و رفتارهای نیک مردم محسوب می‌شود و همانند بسیاری از آیین‌ها و عناصر محرم و تعزیه جنبه سمبلیک داشته و به رودخانه فرات و نیز آب اشاره دارد. مراسم و شعر مربوط به آب که جوهره حیات است، متعدد بوده و در این میان تشت و آب و تشت‌گذاری برجسته‌ترین آن‌ها را نشان می‌دهد، تشکل مردم محلات و ساکنانش را به بهترین وجه در عاشورا و تشت‌گذاری مشاهده می‌کنیم، در این ایام هر محله یک دسته منسجم را شکل می‌دهد و به‌عبارتی نقش مذهب و معتقدات مردم در تشکیل انسجام روابط اجتماعی کاملاً مشهود است.
تشت‌گذاری، عنصری فرهنگی هنری از بقایای فرهنگی میرات نسل‌ها
به همان اندازه که اصل موضوع یعنی زنده نگه داشتن رخداد بزرگ و مصائب اهل بیت و سال‌گشت آن مهم به نظر می‌رسد به همان میزان، توجه به تشت و تشت‌گذاری به‌عنوان عنصری فرهنگی‌هنری از بقایای فرهنگی میرات نسل‌ها، اهمیت دارد. بنابراین برای حفظ و صیانت از این میراث معنوی که منحصر به اردبیل است، از مسیر خود خارج نشده و بدعتی در آن وارد نمی‌کنند.
البته بسیاری از رسوم غیرمعمول در عهد ما ممدوح نیستند و بانیان آن‌ها نیز حاکمان صفوی نبودند بلکه یک حرکت ناشایست گروهی از مردم سبب ایجاد چنین حرکت نابجا شده و جالب است بدانیم خود صفویان نیز با این‌گونه رفتارها مبارزه می‌کردند که بسیاری از مورخان به این موضوع مهم توجه نکرده‌اند.
به هر حال رسم نیکوی تشت‌گذاری علاوه بر اینکه سبب ایجاد اخوت و وحدت فرهنگی شده، هنر مذهبی ویژه‌ای را بنیان نهاده است. ساخت اشیای مذهبی و سمبلیک و پرداخت آن‌ها به زیباترین شکل برای استفاده در مراسم محرم از جمله این رفتارهای خوب است، شمعدان‌های زیبا، ظروف نذری و وقفی، تشت‌های فلزی و علم مهمترین آثار مربوط به این آیین به‌شمار می‌رود. به هر حال قسمتی از غنای فرهنگی این شهر را در کنار انتساب آن به حضرت ابوالفضل العباس (ع)، مراسم مربوط به محرم و تشت گذاری تشکیل می‌دهد.
انتهای پیام/
