سنگسری‌ها به دو گروه عمده (خیل‌خون و دِ خون) تقسیم می‌شوند.
خیل‌خون به گروهی از مردم که کوچنده‌اند اطلاق می‌شود، مثل دامداران عشایر که در فصل تابستان در شهر نیستند و همراه کوچ به شش استان شمالی ایران سفر می‌کنند و خانه‌هایی به نام (گوت) سیاه‌چادر دارند.
دِخون به گروه‌هایی از مردم که یکجانشین هستند یعنی در طول سال در شهر مهدی‌شهر زندگی می‌کنند شامل کشاورزان، صنعتگران و تاجران هستند.
ماه مبارک رمضان در مهدی‌شهر دارای آداب‌ورسوم خاصی است. در گذشته‌های نه چندان دور، سنگسری‌ها پنج تا هفت روز قبل از ماه مبارک رمضان مواردی را برای ماه ضیافت آماده می‌کردند. تهیه آرد به‌عنوان آذوقه اصلی صورت می‌گرفت. در منطقه گل رودبار (آر) آسیاب‌های آبی فراوان وجود داشت که گندم‌ها را تبدیل به آرد می‌کردند و سپس در منازل به خمیر تبدیل می‌شد.
بیش از 26 نوع نان سنتی در خانه‌ها پخت می‌شد که از جمله می‌توان به (چپتین) نان لواشی گرد و بزرگ که خشک می‌شد و برای مدت طولانی از آن استفاده می‌شد، (شت فطیر) نانی که با آرد، شیر، تخم‌مرغ و روغن درست می‌شود، (پیازی) نانی که علاوه بر آرد، شیر، تخم‌مرغ و روغن با جزغاله و پیاز زیاد سرخ شده درست می‌شود و (پنچه‌کش) نان شبیه بربری ولی تردتر خوشمزه‌تر است، اشاره کرد.
دو نوع نان نیز برای تمامی اعیاد به‌ویژه عید فطر پخت می‌شود که شامل (گولاچو) نان روغنی سنگسری و (خوشکه نون) نان قندی سنگسری است.
پیش‌غذا در فرهنگ سنگسری
باز کردن افطار با آب جوش و چای انجام می‌شود و برای اینکه در همان لحظه اول حجم غذای زیاد و سفت وارد بدن نشود (فرنی) که با آرد برنج و شیر درست می‌شود یا (شیروا) شیربرنج که با برنج و شیر درست می‌شود یا انواع سوپ‌ها پخته و میل می‌شود.
(سور سات) شامل خرما، زولبیا و بامیه، تنقلات مثل (انجیل‌تا) برگه انجیل، (شکال‌تا) برگه قیسی، (امبروتا) برگه امرود، (سوتا) برگه سیب، (پوشتنا) سنجد و دیگر اقلام به همراه انواع میوه فصل نیز در این ماه مبارک مصرف می‌شود.
آماده کردن خانه و محل زیست
خانه‌ها در گذشته با گچ سفید می‌شد و در حال حاضر با رنگ و یا کاغذدیواری نو می‌شود در گذشته می‌گفتند باید (شیطون ونده پاک کرون) تارهایی را که در گوشه منزل بسته بود تمیز کنیم البته در حال حاضر با جاروهای برقی این اتفاق می‌افتد.
استقبال از ماه رمضان
سه روز قبل از آغاز ماه رمضان (پیشواز) می‌رفتند و می‌گفتند (پیشواز بشون) یعنی به استقبال برویم و این سه روز را روزه می‌گرفتند این روزه‌ها تمرینی بود برای ماه مبارک البته اجباری نبود و کسانی که برای اولین بار روزه می‌گرفتند مجاز به روزه گرفتن و استقبال نبودند.
سنگسری‌ها تنها عشایری هستند که فقط تابستان و گله‌داران زیر سیاه‌چادر همراه با خانواده زندگی می‌کنند و روزه‌داری در زیر سیاه‌چادرها (گوت) سختی‌ها و ویژگی‌های مختص به خود را دارد.
سنگسری‌ها بیش از 70 نوع محصول لبنی تولید می‌کنند، گله گوسفند باید در روز دو بار دوشیده شود و به صحرا بروند و در این زمان فرایند تولید محصول اجرایی شود.
زنان این خطه (آرشه) محصول منحصربه‌فرد ایل سنگسری را با ماندگاری پنج سال بدون یخچال، در یک فرایند پنج‌ساعته تهیه می‌کنند .پس در ماه مبارک رمضان باید بعد افطار و تا سحر در کنار دیگ‌های بزرگ و شعله‌های آتش (کلیز) بزنند تا این محصول تولید شود چون گرمای روز کار را بر روزه‌داران سخت می‌کند.
مردان (رهون) کره گوسفندی را در داخل پوست‌های بزرگ گاو و طی ساعت‌ها انجام کار و زدن (تیلم پَر) تهیه کرده که در ماه مبارک بعد از سحر، تیلم زدن آغاز و تا قبل از طلوع خورشید پایان می‌پذیرد.
مؤمنین سنگسری تولید لبنیات در ماه مبارک را پر برکت می‌شمارند و در زمان کار بیشتر ذکر خدا می‌گویند و مهد علی می‌خوانند اگرچه در ماه‌های غیر رمضان نیز در حال کار و تلاش اشعار سنگسری امیری و کتولی می‌خوانند تا سختی کار بر آنان راحت‌تر شود.
عشایر ایل سنگسری تنها عشایر نیمه کوچنده هستند و فقط در تابستان خانواده همراه گله می‌رود و در شش ماه زمستان پای هیچ زنی به کویر باز نمی‌شود و مردان گله‌دار خود به پخت و پز می‌پردازند.
گله‌داران سنگسری در کویر بعد از خوردن افطار به تهیه سحری می‌پردازند که نوعی غذای مقوی به نام (دیگی) است این غذا از موادی همچون برنج، دنبه گوسفند و گوشت زیاد به همراه دیگر ادویه‌های مورد نیاز یک‌جا درون دیگ ریخته می‌شود به زیر آتش رفته و تا سحر ساعت‌ها زیر آتش می‌ماند و غذایی منحصر به این قوم تولید شود که هم مقوی و هم بسیار خوشمزه است تا چوپانان بتوانند طول روز را پیاده با زبان روزه همراه گله راه بروند و ضعف بر آنان مستولی نشود.
در گذشته بانوان روزه‌دار در شهر مهدی‌شهر بعد از سحر به (شواره) یعنی مشارکت در کار می‌پرداختند و چند نفر چند نفر در یک منزل جمع می‌شدند و به فعالیت‌های اجتماعی می‌پرداختند.
در گذشته که امکانات و تکنولوژی پیشرفت چندانی نداشت عده‌ای در شهر و در کوچه‌ها راه می‌رفتند و بانگ برمی‌آوردند که سحر نزدیک است مؤمنین خواب نمانند و مردم را بیدار می‌کردند و یا بر بالای پشت‌بام‌ها ذکر می‌گفتند تا مردم در آرامش و با خیال راحت سحری میل کنند و همین نفرات هم در ییلاق زنگوله به دست در کنار سیاه‌چادرها راه می‌رفتند و می‌گفتند، هوشیار باشید، بیدار باشید، سحر نزدیک است.
بچه‌ها از یک ساعت تا نصف روز را روزه می‌گیرند و مادرها می‌گویند ما با نخ و سوزن یا چرخ‌خیاطی روزه شماها را می‌دوزیم و روزه شما کامل می‌کنیم.
مهمانی خدا
عموم مردم به میزان استطاعت مالی‌شان اقوام و دوستانی که دارند را در طول ماه مبارک به مهمانی دعوت می‌کنند و این کار را صواب می‌دانند.
همسه کاسه
در هر خانه‌ای که مهمانی می‌گیرند برای اینکه بوی غذا در کوچه می‌پیچد و امکان دارد کودکی و یا زن بارداری و یا پیرمرد و پیر زنی بوی غذا را استشمام کنند و هوس غذا کند مقداری از غذا را در کاسه‌هایی می‌ریزند و برای همسایگان می‌بردند که به همسه کاسه معروف است البته زمانی که عشایر از ییلاق برمی‌گردند نیز از هر محصولی برای همسایه‌ها همسه کاسه می‌بردند.
درست کردن نذورات و خیرات برای عموم مردم به‌ویژه در شب‌های احیا که بیشتر (لقمه) کوبیده و یا (خلیسه) حلیم می‌دهند نیز معمول است.
رؤیت هلال ماه
در گذشته مردم مهدی‌شهر به علت کوهستانی بودن منطقه و رؤیت نشدن هلال ماه نمایندگانی را به منطقه کویری سمنان و سرخه می‌فرستادند تا با رؤیت ماه به آن‌ها خبر دهند.
* گزارش از یدالله حاجی‌علیان، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ سنگسری
انتهای پیام/
