*محمدرضا پهلوان- نقش حیاتی موزه ها در جوامع بشری، نقشی بدیع، ماندگار و مروج ناب ترین پدیده های فرهنگی است. موزه ها از معدودترین مراکز حافظ یادگاران نسل گذشته و در حقیقت فرزندان هنر و تاریخ هستند . هر يك از این اشیاء در عین بی زبانی به هزار زبان سخن می گویند. زیرا اسناد معتبری از هنر، تاریخ و فرهنگ ارائه می دهند. موزه کلمه ای یونانی است که از «موزه یون» به معنای مجلس فرشتگان الهام گرفته است به طور کلی موزه به مجموعه ای از آثار و اشیاء اطلاق می شود که در یک محل و یا عمارتی نگهداری و به معرض دید همگان گذاشته می شوند.
قدیمی ترین اسناد ایرانی از جمله روزنامه شرف موزه را اینگونه تعریف می کند. «موزه به اصطلاح اهالی فرنگ عبارت از مکان یا محلی که مخزن آثار قدیمه و اشیای بدیعه و نفایس و مستظرفات دنیاست و از هر تحفه و یادگاری که در آن مخزن و موضوع است، اهل علم و اطلاع کسب فایدتی و کشف سری می نمایند و از احوال و اوضاع هر زمان و صنایع و حرف آن و رسوم و آداب معموله ی آن ایام و عواطف انام با خبر می گردند.
می توان گفت که موزه مقیاس شعور و میزان عقول و درجه ی افهام و مرآت سلاسل است. مشکلات لاینحل در اینجا حل می شود و بر معلومات تاریخی شهود اقامه می نماید.
در یونان قدیم به محلی موزه گفته می شد که در آنجا به مطالعه صنایع و علوم می پرداختند «ایکوم» شورای جهانی موزه ها، موزه را موسسه دائمی دانسته که اهداف مادی ندارند و در آن به روی همگان گشوده است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می کند. هدف موزه ها، گردآوری ، نگه داری، تحقیق، انتقال و نمایش شواهد بر جای مانده از انسان و محیط زیست او به منظور بررسی، آموزش و بهره وری معنوی است.
تعریفی دیگر موزه را بنیادی دانسته که سه وظیفه ی اصلی، جمع آوری، نگه داشت و نمایش اشیاء را بر عهده دارد. این اشیاء ممکن است نمونه هایی از طبیعت و مربوط به زمین شناسی و ستاره شناسی یا زیست شناسی باشد. یا آن که آفرینش های هنری و علمی انسان را در طول تاریخ به نمایش بگذارد.
اولین موزه هایی که در دنیا شکل گرفتند، هدف خاصی نداشتند. اماکن و پرستش گاههای مقدس همچون کلیسای کاتولیک، معابد یونان و پرستشگاههای بودایی در ژاپن را در بر می گرفتند .
اولین مجموعه شخصی دنیا در سال 1682 میلادی در آکسفورد انگلستان به نام موزه « آشمولین »به صورت بازدید عمومی درآمد. در دوره ی «رنسانس» که تحول عظیم فرهنگی و هنری در اروپا (قرن 15 م به بعد) پدید آمد. موزه ها نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفتند و ارزش واقعی خود را بازیافتند.
اوج هنر موزه داری جهان را به خوبی می توان در موزه ی لوور Louvr پاریس دید. این موزه که امروز در هر روز نزدیک به بیست هزار بیننده دارد به صورت یک مرکز بزرگ علمی و پژوهشی در آمده و به عنوان بزرگ ترین موزه دنیا محسوب می گردد. ساختمان این موزه قبل از انقلاب کبیر فرانسه، یکی از کاخ های سلطنتی فرانسه در سال 1789 م با تمامی آثاری که در آن وجود داشت به مردم فرانسه اهدا شد و در سال 1793 م تبدیل به موزه ملی فرانسه گردید. بخش عظیمی از آثار این موزه مربوط به «هنر اسلامی» است که این اشیاء از کشورهای مشرق زمین گردآوری شده است.
هیأت های فرانسوی حدود صد سال در ایران به کاوش های باستان شناسی پرداختند. آندره گدار، ژاک دمورگان و مارسل دیولافو از جمله این باستان شناسان هستند.
در سال 1889 م دموگران به ایران آمد و به حفاری پرداخت. سپس در سال 1895 م امتیاز حفاری در ایران را از ناصرالدین شاه گرفت و بعد از آن در زمان مظفرالدین شاه آن را تمدید کرد که به موجب آن امتیاز انحصاری حفاری باستان شناسی در تمام ایران به دولت فرانسه واگذار گردید.
در این مدت آثار تاریخی ارزشمندی همچون لوح قانون حمورابی از ایران خارج و هم اکنون زینت بخش موزه ی لوور شده است. تاریخ شکل گیری اولین موزه در ایران را باید در آثار ارزشمندی که باستان شناسان به دست آورده اند، جستجو کرد. ایرانیان برای حفظ این آثار، همانند کلوزر، کلما کره، مجموعه سفال و آبگینه گرگان را درون چاه ها و حفره ها پنهان می کردند.
ناصرالدین شاه، اولین کسی بود که به دستور وی در داخل بنای سلطنتی کاخ گلستان تالاری به موزه اختصاص یافت که سپس همین مکان غنی تر شد و به نام موزه ی «همایونی» گشایش یافت.
روزنامه شرف در توصیف این موزه می نویسد «موزه همایونی طولاً چهل و سه ذرع و عرضاً هیجده زرع بر بیست اتاق است. این موزه خزینه ای است مشحون به ظواهر گرانبها و ظرایف و نفایس اشیاء و آثار جلیله ی علمیه و مهمات حربیه ی قدیمه آلات، ادوات متنوعه و موضوعات ازمنه ی سابقه و نتایج خیالات حکمای بزرگوار و تماثیل و تصاویر نگارنده های بی مثل و مانند روزگار و پرده های نقاشی کار نقاشهای مشهور و حاصل صناعی کارخانه های معروف و ظروف چینی بسیار و ممتاز کار چین، روسیه ، انگلیس و بلور آلات کارخانه های ساکس و نیز کارخانه های معتبر...»
این موزه پس از مدتی از بین رفت، جواهرات آن به خزانه ی بانک ملی انتقال یافت و بعدآً به موزه ی مجهزی تبدیل شد و سلاح های آن به موزه ی دانشکده افسری سپرده شد. در دوره ی مشروطه به دستور وزیر معارف «صنیع الدوله» دایره ای به نام اداره ی عتیقات بین سالهای 7-1295م بوجود آمد که کارش سر و سامان دادن به وضع خراب حفاری های غیر مجاز بود و در همین زمان بود که موزه ی ایران «معارف» تأسیس شد. این موزه در برگیرنده ی اشیای عتیقه، کاشی، سفال، سکه و سلاح بود که به عنوان اولین گام موثر در تاریخ موزه داری ایران به شمار می رود.
بیشترین جلوه ی تاریخ موزه داری ایران را در ایجاد موزه ی ایران باستان باید دانست این موزه با 2744 متر زیر بنا به دلیل قدمت اشیاء در زمره ی یکی از موزه های مادر دنیا محسوب می شود که به سال 1316 خورشیدی افتتاح گردید. طراحی ساختمان این موزه را «آندره گدار» فرانسوی به عهده داشته که الهام گرفته از طاق کسرای انوشیروان ساسانی است. این موزه در برگیرنده ی مختلفتی از هزاره ی ششم پیش از میلاد تا دوران مختلف اسلامی است.
هر چند که در چند سال اخیر موزه ی دوران اسلامی در کنار این موزه احداث گردیده است. بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی موزه های زیادی در قالب باستان شناسی، مردم شناسی و بعضاً سایت موزه و مجموعه های تخصصی در ادارات و دستگاههای خصوصی احداث شدند.
پست جمهوری اسلامی، سازمان محیط زیست، آستان قدس رضوی، سازمان آب و دانشگاه از این جمله اند که در راستای اهداف موزه داری در ایران اقدامات شایسته ای انجام داده اند. آستان قدس رضوی در مشهد مجموعه موزه های ارزشمندی راه اندازی نموده و هم اکنون از مخازن آثار و اشیای تاریخی نفیسی برخوردار است.
در استان خراسان رضوی حدود 50 موزه فعال هستند که زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، آستان قدس رضوی، اداره کل محیط زیست آموزش و پرورش، دانشگاه و مرکز تربیت معلم و سازمان آب اداره می شوند که نسبت به سایر استانها بعد از استان تهران بیشترین توجه را به موزه داری داشته است و با احداث موزه خراسان بزرگ در محل کوهسنگی خواهد توانست سهم بسزایی در امر موزه و موزه داری در ایران داشته باشد.
موزه ها را نبایستی صرفاً مکانی دانست که در آنجا فقط آثار تاریخی به نمایش در می آید بلکه امر مهم پژوهش و مطالعه و مراکز اسناد هستند که بخوبی می تواند کادر علمی و عملی دانشگاهها را عینیت ببخشند.
هر اثر به نمایش در آمده در موزه ها یا نمایشگاههای موقت موزه ای زبان حالی دارند و با بیننده خود ارتباط برقرار می کنند با مطالعه می توان زبان حال این اشیاء را دریافت و از دیدگاههای مختلف آن را بررسی نمود.
بایستی تلاش نمود و آن ارتباط فرهنگی بازدید کننده و آثار موزه ای را برقرار نمود و نهایتاً رسیدن به ارتباط حسی خالق آن اثر و نمایندگان آن به بازدید کننده . اگر با موزه آرایی سنجیده و راهنمایی مناسب ارزش تاریخی و هنری این آثار بر بیننده معلوم شود، به این ارتباط کمک شده و یک قطعه ی سفال به ظاهر کم ارزش همانند یک اثر حجمی و یا یک تابلوی نقاشی، جذاب و پر بیننده خواهد شد.
باید یک وابستگی و دلدادگی فرهنگی بین اشیاء و بازدید کننده بوجود آورد در سایه ی همین آگاهی و ارتباط است که مي توان به اهداف بالاتر موزه داری یعنی بالا بردن سطح آگاهی و دانش بازید کنندگان دست یافت. و همه ی مردم را صاحب این آثار دانست و نهایتاً کمک نمود به نگهداری و حفظ این آثار، اگر عموم مردم آگاه باشند که این آثار متعلق به خود آنهاست همانند وسایل شخصی خودشان از آن مرقبت خواهند نمود و به فکر یافتن گنج و فروش این آثار و تخریب آن نخواهند پرداخت. باید فرهنگ آموزش موزه ها را گسترش داد و پهنه ی گسترده تری برای این کار در نظر گرفت رسانه های گروهی و وسایل ارتباط جمعی نقش موثری در این مهم به دوش دارند.
ارتباط فرهنگی میان موزه ها در داخل و خارج پل ارتباطی بین فرهنگ ها را مستحکم تر می کنند. اگر مسائل امنیتی حمل و نقل آثار موزه ای تقویت شود به صورت فعلی یا مناسبتی آثار موزه های داخل و خارج از کشور انتقال و به نمایش در بیایند و این امر آنقدر ادامه پیدا کند به بصورت چرخه ی تبادلات فرهنگی موزه درآید، مردم با سهولت بیشتری با موزه ها آشنا خواهند شد. چرا که امروزه موزه ها یکی از مراکز مهم و دیدنی برای گردشگران محسوب می گردد، آمارها نشان می دهد که اکثر توریست ها بعد از امنیت و آسایش سراغ دیدنیهای محل سفرشان می روند.
 شاید برای همه مقدور نباشد به دیدن تمامی محوطه های تاریخی بروند ولی با دیدن یک موزه یا سایت موزه ، بسیاری از اطلاعات مورد نظرشان را بصورت یکجا کسب می کنند. این رفت و آمد و دید و بازدیدها پیامدهای مثبت و مفید فایده ی زیادی دارد علاوه بر اینکه موزه ها را از سکون و رکود خارج می کند و به پویایی می رساند و بعد از امر مهم ارتباط فرهنگها، به چرخه اقتصادی کشورها کمک می کند. که این مقوله در جای خودش بسیار جای تحقیق و تفحص و نقد و بررسی دارد.
موزه ها را به اشکال مختلفی تقسیم بندی کرده اند.
موزه های تاریخ و باستان شناسی، موزه های مردم شناسی، کاخ موزه ها سایت موزه ها یا موزه های باز، موزه های علوم و تاریخ طبیعی، موزه های منطقه ای (محلی) پارک موزه ها، موزه های سیار «گردشی»، موزه های نظامی «سلاح» موزه های اندیشمندان. 
*مدير روابط عمومي اداره كل ميراث فرهنگي،صنایع دستی وگردشگری خراسان رضوی

انتهای پیام/