در آذربایجان شرقی آغاز سال و آمدن بهار را بانام‌هایی چون «نوروز بایرامی (عید نوروز)، ایل بایرامی (عید سال) و جناب امیر بایرامی (عید جناب امیر)» یاد می‌کنند. آیین‌های نوروز و رسم‌های آن در سال‌های نه‌چندان دور با آمدن پیک‌های نوروزی آغاز می‌شد و مردم با دیدن سفیران مذکور خود را برای برپاداشتن رسم‌ها آماده می‌کردند.
سفیران نوروز با خواندن اشعار و رساندن پیام نوروزی خود، هدایای از مردم دریافت می‌کردند و نقل، نبات، خشکبار و لباس گرفته و قبل از تحویل سال به خانه و کاشانه خود برمی‌گشتند. در همه نقاط آذربایجان شرقی، اسفندماه را «بایرام آیی (ماه عید)» می‌نامند. در این ماه چهارشنبه‌ها، هرکدام برای خود نامی دارند و هر یک از آن‌ها منتسب به یکی از عناصر چهارگانه یعنی خاک، باد، آب‌وآتش است.
با توجه به اینکه از زمان‌های قدیم، انسان‌ها بر این باور بودند که چهار عنصر آب‌وآتش و باد و خاک است که باعث بیداری طبیعت می‌شوند. مردم آذربایجان نیز چهار هفته قبل از عید نوروز و به مناسبت همین چهار عنصر، در روزهای چهارشنبه، مراسم ویژه‌ای برگزار می‌کردند که به ترتیب «سو چرشنبه‌سی، اُود چرشنبه سی، یئل چرشنبه سی و توپراق چرشنبه‌سی» نام داشتند.
سو چرشنبه‌سی (چهارشنبه آب)
اولین چهارشنبه آخر سال را در فرهنگ آذربایجان «سو چرشنبه‌سی» می‌گویند. در «سو چرشنبه‌سی (چهارشنبه آب)»، آب‌ها نو می‌شوند و دوباره به رودخانه‌ها و کانال‌های طبیعی برمی‌گردند و در حوزه‌های آبی حیات به طبیعت بازمی‌گردد. در این روز قبل از طلوع آفتاب مردم به کنار رودخانه‌ها و محل‌های آبی رفته و دست و صورت خود را می‌شویند و به‌طرف همدیگر آب می‌پاشند و از روی آب می‌پرند تا سعادت و خوشبختی در سال جدید نیز نصیبشان شود و مشکلات و رنج و عذابشان را به آب نو بدهند.
در باورهای مردم آذربایجان در مورد آب این گفته‌ها آمده است:
سفره‌ی سو داغیلماسی آیدینلیق‌دیر: (اگر در سفره آب ریخته شود، نشان از برکت و روشنی است)
سو ایچه‌ن آدامی ایلان چالماز (کسی که آب می‌نوشد را مار نیش نمی‌زند)
در بخش ضرب‌المثل‌هایی در مورد آب نیز آمده است:
سو اولان یئرده، دیریلیک اولار: (جایی که آب وجود دارد در آن زندگی وجود خواهد داشت)
اود چرشنبه‌سی (چهارشنبه آتش)
دومین هفته را گذشتگان ما با عنوان «اود چرشنبه‌سی» (چهارشنبه آتش) نام‌گذاری کرده‌اند که مظهر حرارت، نور و روشنایی است. این چهارشنبه از باورهای انسان‌های گذشته به خورشید و آتش به وجود آمده است. در این روز مردم با روشن کردن آتش از روی آن می‌پرند و بدی‌های درونشان را در آتش می‌سوزانند تا با دلی صاف و تمیز به استقبال بیداری طبیعت بروند. موقع پریدن از روی آتش این جملات نیز گفته می‌شود: «آغیرلیغیم بیغیرلیغیم بوردا قالاسان/ دیش آغریم، باش آغریم بوردا قالاسان/آتیل باتیل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه»
تمام بدی‌ها و مریضی‌هایم در این آتش بماند و بخت و شانس من نیز گشایش یابد.
یئل چرشنبه‌سی (چهارشنبه باد)
نیاکان ما سومین هفته از ماه آخر زمستان را «یئل چرشنبه‌سی، (چهارشنبه باد)» نام‌گذاری کرده‌اند، چون در این هفته باد با آمدن خود به زمین و طبیعت زندگی و نوید بیداری می‌دهد. مردم بر این باورند که باد با آمدنش آب‌وآتش را به حرکت وا‌می‌دارد و باعث بیداری طبیعت می‌شود. در مورد باد، در فرهنگ آذربایجان، افسانه‌ها، نغمه‌ها و داستان‌های زیادی گفته‌شده است. بنا بر اعتقاد آن‌ها، باد (یئل) یکی از خدایان قدرتمند است و اعتقاد به قدرت و تقدس باد نیز در ادبیات شفاهی مردم آذربایجان وجود دارد، مثلاً آن‌ها معتقدند «باد برده» برنمی‌گردد یا روز چهارشنبه‌سوری حاجات خود را به باد بسپار، باد حاجتت را برآورده می‌کند.
به این چهارشنبه «کولک اویادان چرشنبه» و یا «کولک چرشنبه» نیز گفته می‌شود. مراسم‌های روز یئل چرشنبه‌سی با اجرای فردی با عنوان «یئل بابا» (باد بابا) برگزار می‌شود.
در بخش نغمه‌ای در مورد یئل بابا می‌خوانیم: «آ یئل بابا، یئل بابا /تئز گل، بابا، گل، بابا/ سووور بیزیم خیرمانی/ آتینا وئر سامانی/ دن داغیلیب داغ اولسون/ منیم جانیم ساغ اولسون/ آ یئل بابا، یئل بابا/ قوربان سنه، گل بابا»
«باد بابا، زود بیا و خرمن ما را درو کن و کاه را به اسب‌ها بده و دانه‌ها را همه‌جا بپاش و زندگی را احیا کن، بابا قربانت برم زود بیا.»
تورپاق چرشنبه‌سی (چهارشنبه خاک)
آخرین چهارشنبه فصل زمستان نیز تحت عنوان «تورپاق چرشنبه‌سی، (چهارشنبه خاک)» نام نهاده شده است که طبیعت با جذب گرما و حرارت بیدار می‌شود. این روز در نزد مردم بانام‌های «ایلین سون چرشنبه‌سی، آخیر چرشنبه»و «ایل آخیر چرشنبه»چهارشنبه آخر سال مشهور است. در نزد انسان‌ها به دلیل از خاک بودن خود انسان «تورپاق، (خاک)» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مردم آذربایجان بر این باورند که بعد از چهارشنبه خاک، بیداری وزندگی دوباره آغاز می‌شود و خاک جان تازه‌ای پیدا می‌کند.
در برخی نقاط ازجمله شهرستان مراغه و شهر گوگان، چهارشنبه‌های اسفندماه عبارت‌اند از: «یالانچی چرشنبه، یعنی چهارشنبه دروغین، آلا چرشنبه یعنی چهارشنبه خاکستری، کوله چرشنبه یعنی چهارشنبه کوتاه و آخیر چرشنبه یعنی چهارشنبه آخر سال».
تا چند سال پیش در بیشتر نقاط آذربایجان شرقی در هر یک از چهارشنبه‌های ذکرشده مراسم و جشن گرفته می‌شد
و در هریک از آن‌ها غروب روز سه‌شنبه آتش‌افروزی می‌شد. امروزه فقط در چهارشنبه آخر سال رسم آتش‌افروزی برپا می‌شود.
بدین‌صورت است که شب آخرین چهارشنبه سال یعنی نزدیک غروب آفتاب روز سه‌شنبه بیرون خانه، جلو در و در فضایی مناسب آتش می‌افروزند و اهل خانه، زن و مرد و کودک از روی آتش می‌پرند و با گفتن: «دیش آغریم، باش آغریم، قادامی، بلامی، هامیسی توکولسون بو اودا» یعنی «دندان دردم، سردردم، قضا و بلا و درد و بلایم همه‌شان در این آتش از بین برود». دختران دم بخت از روی آتش می‌پرند و می‌خوانند: «عاطل باطل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه» یعنی چهارشنبه عاطل و باطل کن، بخت مرا باز کن.
همچنین در روستاها خاکستر آتش را نگه می‌دارند و داخل بذر بهاره می‌ریزند و معتقدند خاکستر چهارشنبه کشت بهاره را برکت می‌بخشد.
پس از آتش‌افروزی و پریدن از روی آن با وسیله‌ای فلزی موسوم به ارسین (وسیله‌ای درآوردن نان از تنور) دور محیط خانه و طویله را خط می‌کشند و با این کار از خدا می‌خواهند که خیروبرکت به زندگی‌شان ارزانی داشته و روزی‌شان در خانه خودشان بماند و پایمال نشود. در نقاط روستایی و عشایری در روز سه‌شنبه‌ای که شب آن شب چهارشنبه آخر سال است، زنان خانه، اطراف سیلوی آرد و گاهی اوقات روی دیوار بیرون خانه نقش‌های نمادین می‌کشند که عموماً درخت سروی در وسط است و ماه در غرب و خورشید در شرق آن و نقش زنی که ملاقه‌ای به دست دارد و «چرشنبه خاتون» (خاتون چهارشنبه) می‌گویند او حافظ سیلوی آرد و برکت روزی است.
غذای شب چهارشنبه‌سوری هم در روستاها بیشتر شیر برنج و دلمه است که از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از مراسم معمول در شب چهارشنبه آخر سال فرستادن هدایایی تحت عنوان چرشنبه پایی (سهم چهارشنبه) از سوی داماد برای نوعروس است.
هدایا شامل شیرینی، آجیل چهارشنبه، طلا و جواهرات و پارچه و یک بشقاب غذای چهارشنبه آخر سال که آن‌ها را در مجمعین گذاشته و به خانه عروس می‌فرستند. فال‌گوش ایستادن ازجمله رسم‌های دیگر است. زنان و دختران در کوی و گذری که سه‌راهی باشد به حرف رهگذران گوش می‌دهند و از مضمون آن‌ها برای نیت خود تفأل می‌زنند. در برخی نقاط شهرستان اهر قاشق زنی نیز رسم بوده، معمولاً زنان روی خود را پوشانده و با قاشق یا کلید به در خانه‌ها می‌کوبند، صاحب‌خانه شیرینی، میوه یا پول در ظرف آن‌ها می‌گذارند و گاهی نیز به آنان آب می‌پاشند، همان‌گونه که ذکر آن رفت در آذربایجان شرقی در هریک از چهارشنبه‌های اسفندماه مراسم ویژه‌ای به اسم هر یک از عناصر چهارگانه طبیعت، آب، آتش، باد، خاک برگزار می‌شود.
-
* گزارش از علی فلسفی مسئول مرکز تبریز پژوهی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی
انتهای پیام/
