پاپیه ماشه واژه‌ای فرانسوی است که در فرهنگ‌های لغات به معنی کاغذ فشرده‌شده آمده است و به این دلیل که روی اشیاء ساخته‌شده به روش پاپیه ماشه را نقاشی می‌کردند و سپس با یک‌لایه مادهٔ جلا دهنده می‌پوشاندند، به این هنر نقاشی لاکی نیز اطلاق می‌شد.
در دایره المعارف هنر نیز آمده: نقاشی لاکی (نقاشی زیر لاکی) نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیای مقوایی همچون قلمدان، جلد کتاب، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبهٔ آرایش، ورق‌بازی، سینی است که رویهٔ آن با مادهٔ جلا دهنده (لاک) پوشانیده می‌شود. این اسلوب با کمابیش اختلاف، در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است. در ایران از اواخر سدهٔ یازدهم هجری به‌خصوص در هنرهایی چون قلمدان نگاری، رایج شد. این هنر در دورهٔ صفویه در ایران رواج داشته و به‌موازات سایر انواع صنایع‌دستی شکل‌گرفته و تکامل پیداکرده و با تغییراتی در نقوش در عهد قاجاریه ادامه یافت.
پاپیه ماشه در قزوین
با ظهور این رشتهٔ هنری در ایران در زمان صفویه به‌خصوص زمانی که قزوین پایتخت صفویان شد، بیشتر هنرهای سنتی در قزوین رونق گرفت، ساخت اشیایی به روش پاپیه ماشه نیز در قزوین مرسوم شد. بیشتر این اشیاء شامل جلد کتاب، قلمدان، قاب آینه و جعبهٔ آرایش و جعبهٔ جواهرات و.. بود. در مورد هنر قلمدان‌سازی در کتاب «قزوین در گذرگاه هنر» آمده است: «قدیمی‌ترین قلمدان‌های ایرانی مربوط به قرون اولیهٔ اسلامی است. این هنر در زمان صفویه و قاجاریه به اوج خود رسید. قزوین از عهد پادشاهی شاه‌تهماسب صفوی تا اواخر دورهٔ قاجاریه یکی از مراکز مهم تولید آن بوده است. هنر قلمدان سازی از اواخر سلطنت مظفرالدین شاه قاجار دچار زوال گردید. چون در این سال‌ها عکس‌برگردان‌های بسیار زیادی به همراه اشیای تجملی دیگر از فرنگ به کشور ما وارد شد و کار نقاشان قلمدان را کساد کرد».
از هنرمندان و اساتید این فن در قزوین می‌توان به حاج محمد صالح مذهب، کاووس مصور و همین‌طور شیخ هاشم قلمدان‌ساز اشاره کرد.
روش کار هنرمندان قزوین هم به همان روش ساخت پاپیه ماشه قدیم بوده است. ولی در بسیاری از موارد، مواد اولیه‌ای که بیشتر در دسترس بوده می‌توانستند آن‌ها را از خود قزوین و یا شهرستان‌های اطراف تهیه کنند استفاده می‌کرده‌اند. اشیایی که به این روش در سال‌های اخیر در قزوین ساخته‌شده شامل قلمدان، سرمه‌دان و قاب آیینه است.
با توجه به اینکه این اشیاء برای چه قشری ساخته می‌شد، تزئینات روی آن را پرکار و با هزینهٔ بیشتر و یا کم‌کار و معمولی‌تر می‌ساختند. برای مثال اگر قلمدانی به‌عنوان شیئی تجملی و تزئینی ساخته می‌شد در آن از آب‌طلا برای تزئین و ایجاد نقوش استفاده می‌کردند. ولی اگر به‌عنوان شیئی کاربردی بود با مواد طبیعی و رنگی ارزان‌تر تزئینات آن را انجام می‌دادند.
روش تولید و مراحل ساخت پاپیه ماشه ساخت اشیایی که با روش پاپیه ماشه تولید می‌شد به دو روش خمیری و کاغذی انجام می‌گیرد که ابتدا به شرح روش خمیری پرداخته می‌شود.
روش خمیری
برای تهیه خمیرکاغذی ابتدا کاغذهای باطلهٔ خردشده را خیس می‌کنند تا کاملاً نرم شود سپس آب آن به‌وسیلهٔ پارچه‌ای گرفته می‌شود و در هاون سنگی با سریش می‌کوبند تا خمیری قهوه‌ای مایل به خاکستری به دست آید. البته امروزه از دستگاه‌های برقی مانند مخلوط‌کن نیز استفاده می‌شود تا خمیری یکدست با سرعت‌بالا تولید شود. پس از تهیه خمیر با کاغذ روغنی تمام سطح قالب را می‌پوشانند، به‌طوری‌که منفذی باقی نماند. یک‌لایه کاغذ را به دور قالب پیچیده و بعد لایه‌ای از خمیر را به یک ضخامت روی تمام سطح قالب قرار می‌دهند و قبل از خشک شدن کامل، آن را به وسیله‌ای می‌کوبند و با شیئی صیقلی مهره می‌کشند تا کاملاً فشرده شود. پس از خشک شدن کامل به همان روش که گفته شد چندلایهٔ دیگر خمیر بر آن قرار می‌دهند تا به ضخامت موردنظر برسد. در آخر سطوحشی را به‌وسیلهٔ سوهان و سمباده صاف می‌کنند و کاغذ مرغوبی را روی آن می‌چسبانند و با تیغ، دهانهٔ غلاف را می‌برَند و قالب را از غلاف بیرون می‌کشند. کاغذ روغنی کمک می‌کند محصول تولیدشده به‌راحتی از قالب جدا شود.
روش کاغذی
ابتدا قالبشی موردنظر را با دو کاغذ روغنی می‌پوشانند. سپس کاغذی را دور قالب قرار می‌دهند. کاغذهایی را که برای ساخت قلمدان در نظر گرفته‌اند، در اندازهٔ لازم می‌برند و به سریش آغشته می‌کنند و بر رویشی می‌پیچند.
پس از چسباندن کاغذ سوم، توسط سوهان چوب‌ساز روی آن ضرباتی متوالی وارد می‌کنند تا الیاف کاغذها در هم فرورود و روی آن را آغشته به سریش می‌کنند و می‌گذارند تا خشک شود. قبل از آنکه کاملاً خشک شود، آن را به‌وسیلهٔ شیئی صیقلی مهره کشی می‌کنند و پس از خشک شدن کامل، لایه‌های دیگر را به همان ترتیب می‌چسبانند تا به ضخامت موردنظر برسد. انتهای کار به همان صورت روش قبلی است.
برای نقاشی روی سطح شیئ را بوم‌سازی (زمینه‌سازی) می‌کنند برای اجرای طرح از رنگ‌های محلول در آب استفاده می‌کنند. در پایان، سطح نقاشی شده را با قشری ضخیم از روغن‌کمان (مخلوطی از روغن بزرک، روغن سندروس و روغن جلا) می‌پوشانند. ازاین‌رو نقاشی لاکی نمودی همانند نقاشی رنگ‌روغنی دارد.
در هر منطقه از روغن و یا مادهٔ خاصی برای جدا کردن قالب از مقوا (در ساخت اشیایی مثل قلمدان که نیاز به قالب دارد) استفاده می‌شد. در قزوین بیشتر از روغن دنبه برای این کار استفاده می‌شد. زیرا نرم و فاقد چسبندگی بود و به‌راحتی می‌توانستند با زدن این روغن روی قالب پس از خشک شدن مقوا در درون قالب این دو را از هم جدا کنند.
بعضی از نقاشان و جلدسازان روی این صفحهٔ سفید را روغن کمان یا سندروس می‌زنند و پس‌ازآنکه، آن را با لعاب سریشم واشور کردند به نقاشی روی آن مبادرت می‌کنند. این لعاب سریشم را ابه این دلیل به کار می‌برند که چربی روغن کمان را از بین ببرد تا بتوان روی آن نقاشی کرد. پس‌ازآنکه نقاشی جلد به اتمام رسید، روی آن چند دست روغن کمان می‌زنند و پس از هر بار روغن کمان زدن، آن‌ها را در جعبه‌های شیشه‌ای که دارای چند منفذ برای عبور هواست قرار می‌دهند تا عاری آر هرگونه گردوغبار کاملاً خشک شود.
مواد اولیه و ابزار مورداستفاده در هنر پاپیه ماشه
کاغذ: «کاغذ می‌تواند به‌صورت خرده‌های کاغذ باطله و هم کاغذهایی باضخامت مختلف باشد». امروزه به‌جای خرده‌های کاغذ از مقوای کرجی برای ساخت اشیائی مثل قلمدان، قاب آینه، جعبهٔ جواهرات و غیره که به روش پاپیه ماشه درگذشته ساخته می‌شد استفاده می‌کنند چون هم کار آن‌ها ساده‌تر و هم مناسب‌تر است.»
قاب چوبی: «این قالب‌ها بیشتر از جنس چوب‌های سخت و محکم است مانند گلابی گردو»
چسب یا سریش: «برای چسباندن ورقه‌ای کاغذ روی‌هم و یا مخلوط کردن خرده‌های کاغذ استفاده می‌شود.»
سوهان: «برای صیقلی کردن سطح کار و برای لیسه کردن»
رنگ: « برای نقاشی و نگارگری روی شیئی موردنظر بیشتر از رنگ‌های محلول در آب استفاده می‌شود». البته این مواد اولیه بر اساس مناطق مختلف و مواد در دسترس و همین‌طور در برهه‌های مختلف زمانی کمی متفاوت بوده است. مثلاً رنگ‌هایی که در هنر قلمدان سازی و جلدهای کتاب به روش نقاشی روغنی یا لاکی در دوره‌های صفویه و قاجاریه استفاده می‌شد، از رنگ‌های ثابت و پردوام بود. مواد اصلی رنگ‌ها بیشتر مواد نباتی حیوانی یا معدنی مانند زعفران، حنا، پوست انار، سرب، زرنیخ، گوگرد، گل زرد مائی، سفیدآب افرا، دوده چراغ، رنگ مس، سوده طلا و نقره، شنجرف، لاجورد و … بود که در موارد لازم آن‌ها را باهم ترکیب می‌کردند. امروزه از رنگ‌های آبرنگ و گواش موجود در بازار استفاده می‌شود.
قلم‌موهای مختلف: «برای تزئین بر روی کار، که همان‌گونه که قبلاً ذکر شد از نقوشی مانند گل و مرغ، منظره و یا نقوش تذهیب و … برای تزئین روی اشیائی که به روش پاپیه ماشه ساخته می‌شد استفاده می‌شود.»
روغن کمان: «ممکن است که این روغن و یا مادهٔ جلا دهندهٔ دیگری برای پوشش نهایی روی کار استفاده شود. در بعضی از مناطق روغن کمان را از صمغ درخت سرو وحشی + روغن بزرگ درست می‌کنند.»
چاقو یا تیغ برش: «برای برش دادن قطعاتی از کار که بعد از ساخت احتیاج به جدا کردن دو قسمت کار از هم دارد. مانند: قلمدان».
نقوش به‌کار رفته توسط هنرمندان قزوینی بر این اشیا بیشتر شامل مناظر و طبیعت بوده است. نقوشی که در نقاشی‌های روی چوب خانه‌های دوره قاجار نیز می‌توان مشاهده کرد. امروزه نیز هنرمندانی در قزوین چون آقای سید احمد عقیلی تکیه زاده و خانم رحیمه سادات حسینی به تولید آثار این رشته اشتغال دارند.
انتهای پیام/
