ساخت عود به طور متمادی به‌صورت خودجوش به‌دست هنرمندان عاشق‌پیشه که محنت سختی ایام را به جان خریده‌اند، اشاعه و امکان حیات یافته است.
وجه تسمیه
عود در اصل همان بربط ایرانی بوده است. بربط کلمه فارسی است و اصل آن بربت بوده به معنی سینه بت (مرغابی) زیرا شکل این ساز به‌سینه و گردن مرغابی شباهت دارد.
بعضی بر این عقیده‌اند که باربد هنرمند زبردست دربار خسرو پرویز که قدرت فوق العاده‌ای در نواختن بربط داشته این ساز را اخترع کرده و نام خود را روی آن گذاشته و سپس به مرور زمان واژه باربد را نواختن بربط گفته‌اند یعنی تاری که چون شبیه سینه بط (مرغابی) بوده و اسم مذکور نامیده شده است. (فرهنگ موسیقی ایران، تألیف بهروز وجدانی).
چون سطح ساز بربط ازچوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند. (العود درزبان عربی به معنای چوب است). (پژوهشی بر موسیقی هرمزگان، محمد جلالی‌نیا).
ابن سینا در کتاب عربی شفا لفظ بربط و عود هر دو را به کار می‌برد ولی در سال‌های بعد که شاید بتوان گفت علاقه و رابطه با گذشته به‌تدریج ضعیف شده کلمه عود جای بربط را گرفته است و دانشمندان به‌کار بردن عود را بر بربط ترجیح داده‌اند.
اشعاری از شعرای بزرگ در مورد بربط وجود دارد:
و زآنجا بیامد به‌پرده ســـرای می آورد و خوبان بر بط سـرای (فردوسی)
به‌بربط چون سر زخمه در آورد ز رود خشـــک بانگ تــر برآورد
مطـرب ناهید بربط می‌نواخت هر چه می‌گفت آن چنان آمد بلی (مولوی)
عود در اصل همان بربط ایرانی بوده از سازهای بسیار قدیمی است فارابی برای اول دفعه به‌شرح آن پرداخته و چون آن را از سایر سازهای معمول زمان خود کامل‌تر دانسته، آن را مورد آزمایش قرار داده و سایرین هم از او پیروی کرده‌اند.
هنری جرج فارمر موسیقی شناس معروف انگلیس معتقد است: «بربط از سازهای ایرانی است و از قدیم در ختن رواج داشته و کاسه آن گلابی شکل بوده و در نتیجه ارتباط‌های فرهنگی به چین راه یافته و در آنجا به نام (پی ئی پا) که تلفظ چینی بر بط است.» (پژوهشی بر موسیقی هرمزگان، محمد جلالی نیا).
مراحل ساخت
عود از دسته آلات زهی مضرابی است که این ساز دارای جعبه طنین بزرگی بوده که از چوب ساخته شده است. این چوب خیلی ظریف و با دقت ساخته می‌شود و چوب‌های روی آن هم منبت کاری شده است.
در انتخاب جنس چوب‌ها برای ایجاد تنوع رنگ و زیبایی کار به‌صورت قهوه‌ای تیره و یا کرم روشن از جنس درخت گردو و چنار یا افرا استفاده می‌شود.
اولین مرحله از ساخت عود قسمت کاسه پشت آن است. در این مرحله که دارای زیبایی و ظرافت خاصی از نظر بوجود‌آمدن قوس کاسه و قرار گرفتن ترکه‌ها در کنار یکدیگر و رنگ‌بندی آن‌ها است.
ابتدا چوب‌ها را که اصطلاحاً (ترکه) گفته می‌شود در اندازه قطر 5/2 میل بریده و در آب قرار می‌دهند، تا کاملاً خیس شوند.
بعد از اینکه ترکه‌های مورد نظر بریده و در آب خیسانده شدند به مرحله قالب‌گذاری می‌رسیم. در این مرحله قالب‌های مورد نظر را که دو عود هستند و از جنس آلومینیوم ساخته شده‌اند، یکی رو و دیگری زیر کار قرار می‌گیرند.
در هنگام قالب‌گیری، قالب زیرین را گرم کرده و ترکه‌ها یکی یکی در کنار یکدیگر به‌صورتی که کاغذی به خاطر اینکه چوب‌های خیس شده به وسیله بخار آب موجود به صفحه زیر نچسبد می گذارند و لای درز هریک از چوب‌ها را به چوب دیگر چسب زده و بعد از اینکه تمامی سطح قالب بوسیله استاد سازنده کامل شد، کاسه آلومینیوم دوم را که همان کاسه رو است بر روی چوب‌ها و کاسه زیرین قرار داده تا کامل خشک شود.
درمرحله بعد نصب دسته و سپس صفحه روی کاسه است. ضخامت صفحه حدوداً دو میل‌ونیم است رنگ‌آمیزی که بوسیله لک، الک زده می‌شود تا ساز دارای رنگ وجلایی زیبا، شود.
نهایتاً سیم‌گیر روی صفحه سوار می‌شود و از قسمت تحتانی عود سیم ها به سمت بالا، در محلی که دسته و گوشی‌ها قرار دارد، نصب می‌شود. تعداد سیم‌های عود حدوداً 9 عدد و گاهی 11 عدد است..
عود در اندازه‌های مختلف ساخته شده است که اندازه معمول متداول همان عودهای ساخت ایران است. به‌طور کلی بزرگ یا کوچک بودن ساز در نوازندگی، اشکال یا تسهیلاتی به وجود نمی‌آورد.
عودهای ساخت کشورهای عربی دارای کاسه‌ای بزرگ و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایران دراندازه متوسط است.
عود سازان هرمزگان
بهترین کارگاه عودسازی ایران در جزیره قشم است و می‌توان محمد رفیع اشعری را به عنوان بهترین سازنده عود و همچنین عودنواز نام برد. حتی این عود در کشورهای سوئد، آلمان، فرانسه و کشورهای عربی مانند امارات نیز مشتری دارد.
مسعود شجاعی در بندرعباس نیز یکی دیگر از سازندگان برجسته عود در هرمزگان است.
پایداری در منطقه
پایداری این ساز هم در خطر است چون متأسفانه موسیقی محلی که در عروسی‌ها و اعیاد از آن استفاده می‌شود اصالت خود را از دست داده و بیشتر حالت مدرن و امروزی پیدا کرده و از ماهیت و خمیره موسیقی اصیل بندری کاسته شده و تولید این ساز نیز نسبت به گذشته، محدودتر شده است.
ساختن عود علاه بر اینکه یک مهارت دستی و سنتی به حساب می‌آید، خود می‌تواند یک منبع کسب درآمد و اشتغال برای جوانان منطقه باشد و به‌عنوان یک میراث ارزشمند به آیندگان برسد.
منابع
ـ پژوهشی بر موسیقی سنتی هرمزگان، محمد جلالی‌نیا، 78- 1377
ـ فرهنگ موسیقی ایرانی، بهروز وجدانی
ـ موسیقی و ساز در سرزمین‌های اسلامی ترجمه بهروز وجدانی
ـ‌موسیقی و سازهای بومی و محلی هرمزگان، همایون حاج محمد حسینی 1386
گزارش از بهاره جوشعار کارشناس میراث‌فرهنگی
انتهای پیام/
