در پرده نقاشی قهوه‌خانه‌ای موزه پهنه سمنان نیز داستان‌های متعددی بر اساس مضامین مذهبی وجود دارد که در این گزارش به تحلیل یکی از این داستان‌ها می‌پردازیم:
داستان حوض کوثر و معراج حضرت محمد (ص)
در قسمت بالای پرده سمت راست، صحنه بهشت با قاب‌بندی هلالی تصویر شده است. درون قاب، حوض کوثر با هم‌نشینی دو ساقی کوثر حضرت علی (ع) و حضرت ابوالفضل عباس (ساقی علقمه) نقاشی شده که در آن حضرت علی (ع) در حال دادن آب کوثر به حضرت عباس (ع) با لباسی سرخ‌رنگ است.
بنابر روایات، این حوض یکی از جایگاه‌های قیامت است و بر اساس حدیث ثقلین در روز قیامت، پیامبر (ص) با مؤمنان امت خویش در کنار آن حوض دیدار می‌کند.
در کنار حوض کوثر، درخت و پرنده‌ای به تصویر در آمده که اشاره به «درخت طوبی» و «مرغ سلم» دارد که در نمونه‌های دیگر چون نقاشی و بقعه‌های متبرکه به‌عنوان حوری بهشتی معرفی می‌شود. این پرنده اسطوره‌ای که با سری به شکل انسان و بدنی به شکل پرنده و تاجی بر سر بر بالای درخت نشسته، به‌عنوان شاهد در کنار حوض کوثر قرار دارد. درخت طوبی درختی است در بهشت که خداوند از روح خود در آن دمیده است و میوه‌هایش بر فراز آسمان بهشت آویخته است.
قسمت بالای تصویر و خارج از کادر هلالی صحنه‌ای از معراج پیامبر (ص) به تصویر در آمده است. پیامبر در سمت چپ این تصویر سوار بر براق با عبایی قهوه‌ای بر تن و عمامه‌ای سبز بر سر و هاله‌ای به رنگ زرد گردسر ترسیم شده است . براق مرکب پیامبر (ص) در شب معراج است که سرش به شکل انسان و بدنش شبیه به اسب است. در سمت راست شیری در مقابل براق و در کنار حضرت محمد (ص) نشسته است. شیر به‌عنوان سمبلی برای نشان دادن شجاعت و دلیری حضرت علی (ع) به مفهوم شیر خدا به کار رفته و «اسدالله الغالب» یکی دیگر از القاب آن حضرت است. بنا بر روایات، آن حضرت در شب معراج به شکل شیر بر سر راه پیامبر (ص) قرار می‌گیرد. ایرانیان نقش شیر یا حتی تندیس‌های آن را برای محافظت و پاسبانی و نیز برای مصونیت از تجاوز دشمن روی دیوارها و حصار قرار می‌دادند .
سفر ملکوتی معراج پیامبر (ص) با عبور از مسجد الحرام به مسجد القصی آغاز و سپس با سفر آسمانی و عروج به آسمان‌های هفت‌گانه و ملاقات با پیامبران پیشین و فرشتگان و همچنین مشاهده بهشت و جهنم ادامه پیدا می‌کند تا در نهایت ایشان در ملاقاتی بی‌واسطه با خداوند متعال به گفت‌وگو می پردازند. این واقعه پس از بازگشت دوباره پیامبر به زمین در قالب روایات و احادیث قدسی و نبوی و... برای آگاهی مردم بازگو شده است.
در ادامه در فضاهای جداگانه در دو طرف کادر هلالی، شخصیت‌های مختلفی که حکایت از قهرمانان واقعه کربلا دارند تصویر شده‌اند که در قسمت‌های دیگر نقاشی نیز مشاهده می‌شوند. این افراد از اهل بیت و نزدیکان پیامبر (ص) هستند که در کنار حوض کوثر دیدار می‌کنند و با توجه به شخصیت‌های تصویر شده در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای احتمالاً اشاره به حضرت علی اکبر (ع)، قنبر غلام‌سیاه حضرت علی (ع)، سلمان فارسی، وهب نصرانی (از یاران امام حسین (ع) در نبرد کربلا)، دختر نسارا، امام حسن (ع)، مرد آهنگر و طفلان مسلم دارد. در قسمت پایین سمت چپ و خارج از کادر، تعدادی از شهدای کربلا به نمایندگی با سرهای بریده در دست و هاله‌ای نور دور سر، کنار حوض کوثر ایستاده اند .
محل استفاده از پرده‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ای، اغلب قهوه‌خانه‌ها بود. این تصاویر که دارای سبک و شیوه خاصی بودند به نام نقاشی قهوه‌خانه‌ای معروف شدند .
به گفته مهدی طالعی‌نیا نقاش قهوه‌خانه‌ای انواع پردهها عبارتند از :
1- پرده‌های عاشورایی با قدمت 400 ساله از زمان صفویه به بعد
2- پرده‌های درویشی با قدمت 80ساله
3- پرده‌های متفرقه
لازم به توضیح است که پرده‌های درویشی نیز دو گونه هستند:
1- پرده‌های درویشی سنتی (با تکثر روایی و عدم وحدت موضوعی)
2- پرده‌های درویشی عاشورایی ( با وحدت موضوعی)
نکته مهم این است که ارکان اصلی هرگونه پرده درویشی عبارت است از «درشت‌قصه‌ها» و «ریز قصه‌ها».
«درشت قصه‌ها» که براساس پرسپکتیو مقامی با فیگورهای بزرگتر نمایش داده می‌شوند و همواره در تمام انواع پرده‌های درویشی ثابت هستند، عبارتند از :
1- قمر منیر بنی‌هاشم حضرت ابوالفضل العباس (ع) در مرکز پرده در حال جنگ با ماردابن سدیف ثعلبی در مرکز پرده.
2- حضرت اباعبدلله الحسین (ع) در حالی که حضرت علی اکبر (ع)را در آغوش دارند و عروس علی اکبر (به قول نقال، این دختری که تاج نهاده بر روی سر، نصرانی است عاشق رعنای کربلاست) و لیلا در سمت چپ پرده.
3- حضرت عباس (ع) روبه‌روی حضرت علی (ع) در کنار حوض کوثر در بهشت (درون کادر)، بالای پرده سمت راست و دور کادر تعدادی از اولیا و محبان از قبیل وهب نصرانی و ... .
4- مار غاشیه و دوزخیان در پایین پرده سمت راست به همراه نکیر و منکر، ملک عذاب و ملک حساب و مردگان در کفن در حال زنده شدن در روز قیامت برای حسابرسی.
5- پایین پرده سمت چپ، شیر ابالحارث و سلطان قیس و وزیر در جوار سیدالشهدا.
موارد ذکر شده «درشت قصه‌هایی» هستند که در هرگونه پرده درویشی وجود دارد. اما «ریزقصه‌ها» بنا به‌نوع پرده درویشی سنتی یا عاشورایی متغیر است. طبیعتا در پرده درویشی‌های عاشورایی صرفا قصه‌های عاشورایی و در نوع دیگر پرده درویشی، قصه‌های مذهبی، عاشورایی، علوی و فولکلور طرح و تصویر می‌شوند. تعداد قصه‌ها در پرده‌های درویشی بنا به روایتی 70 فقره و بنا به روایتی دیگر 71 فقره است.
«ریز‌قصه‌های» پرده‌های درویشی آن عبارتند از :
1- بالا سمت چپ، خیام اهل حرم و خیمه دارالحرب، حضرت سیدالشهدا و علی اصغر، حرمله ملعون، لشکر ابن‌سعد، درویش کابلی، قتل‌گاه، شیر فضه در مقابل شهدا و خیمه دارالحرب.
2- در بالا در میانه کادر، دارالانتقام مختار، شمر، دو شقه کردن ابن‌زیاد، سربریدن حرمله و شبث، در دیگ کردن سنان‌بن انس، جنگ حضرت علی اکبر، جنگ حضرت قاسم (ع) با ازرق شامی و پسران.
3- بالا سمت راست در بالای کادر معراج حضرت محمد (ص) سوار بر براق در کنار اسدالله الاعظم.
4- پایین سمت چپ، قصه جوان‌مرد قصاب و امام علی (ع).
5- در میانه پایین، حضرت ابراهیم و ذبح اسماعیل، قصه متوکل عباسی و پیرزن و قصه مرد لاک‌پشتی.
از نقاشان قهوه‌خانه‌ای نام و آثار سید رسول امامی، علیرضا قوللر آغاسی، حسن قوللر و محمد مدبر شناخته شده‌تر است.
* گزارش از راضیه طاهری، کارشناس حفاظت و مرمت آثار تاریخی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان
انتهای پیام/
