گوور قلعه، گوردخمه صخره‌ای در ماه‌نشان زنجان

اثر دست‌کند معروف به گوور قلعه در هزارمتری شمال غرب روستای اورجک از توابع دهستان اوریاد شهرستان ماه‌نشان، در بلندی‌های مشرف بر دره رودخانه قلعه چای قرار گرفته است. در شمال روستای اورجک رشته‌ای از ارتفاعات وجود دارد که در جهت شرق به غرب امتداد یافته‌اند. بلندی‌های مذکور بخشی از رشته‌کوه‌های شمالی دره رودخانه قلعه چای هستند که در برخی قسمت‌ها با ساختار رسی مارنی و کنگلومرایی نمودار شده‌اند.

گوور قلعه بر بالای یکی از بلندی‌ها که بخش فوقانی آن به‌صورت صخره‌­ای است، کنده‌ شده است. این محل با ارتفاع 1533 متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد و در ناحیه مرزی استان زنجان با آذربایجان غربی واقع است. در سمت شرق و جنوب کوه مسیلی وجود دارد که گور دخمه حدود 35 متر بالاتر از بستر آن قرار دارد. روان آب‌های فصلی ارتفاعات از طریق این مسیل به رودخانه قلعه چای منتقل می‌شود. مطابق با باورهای مردم محلی، این مکان قلعه‌ای از دوران پیش از اسلام است که به گبرها تعلق داشته است و در واقع نام‌گذاری عجیب اثر به گوور قلعه نیز به همین دلیل است. طبق مطالعات میدانی انجام‌ شده برخلاف تصور روستاییان هیچ قلعه یا ساختار تدافعی، نظامی و سکونتی در محلی که به گوور قلعه معروف است، وجود ندارد. برخلاف نظر مردم منطقه گوور قلعه یک اثر دستکند صخره‌ای است که به دلایلی می‌تواند یک محل تدفین صخره‌­ای از دوران پیش از اسلام باشد.

برخلاف بسیاری از گور دخمه‌های شمال غرب و غرب ایران که عموماً در چند دهه پیش از انقلاب اسلامی از سوی باستان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی شناسایی و معرفی شدند، اثر تاریخی گوور قلعه اورجک تا سال 1380 خورشیدی کاملاً ناشناخته بود. در آن سال این اثر در برنامه بررسی و شناسایی باستان­‌شناسی شهرستان ماه­نشان شناسایی شد. شاید یکی از دلایل ناشناخته بودن اثر، دسترسی سخت و قرار داشتن در منطقه‌ای به دور از دید بوده است. برای رسیدن به گوور قلعه پس از طی 600 متر مسیر جاده آسفالت اورجک به ارزه خوران، باید وارد دره‌­ای در شمال جاده شد که در وسط آن رودخانه‌ای فصلی جریان دارد. در ادامه مسیر به سمت شمال و در فاصله حدود 300 متر از جاده، اثر تاریخی گوور قلعه در بالای یک بلندی صخره‌­ای قابل‌مشاهده است. همچون بیشتر گور دخمه‌های ایران، گوور قلعه بر فراز یک بلندی صخره‌ای و در دل کوه کنده‌شده و دسترسی به آن بسیار مشکل است. ورودی گوور قلعه در دیوار عمودی بخش فوقانی یک صخره عظیم کنگلومرایی قرار دارد و دسترسی به آن بدون استفاده از تجهیزات صخره‌نوردی به‌سختی امکان‌پذیر است. به‌طوری‌که برای رسیدن به ورودی، پس از صعود از شیب بسیار تند دامنه کوه و رسیدن به بخش صخره‌ای فوقانی، گذرگاه بسیار باریکی (به عرض حدود 15 تا 30 سانتی­متر) وجود دارد که بدون کمک گرفتن از تجهیزات کوه‌نوردی نمی­‌توان به‌راحتی به داخل گوور قلعه دسترسی پیدا کرد. دقیقاً مشخص نیست که این معبر باریک شیب‌دار مربوط به زمان ایجاد گور دخمه بوده و یا اینکه در ادوار بعدی برای دسترسی به داخل اثر، در دیواره کوه تراش داده‌شده است. نمای ورودی گور دخمه به شکل طاق هلالی تراشیده شده و رو به سمت غرب است. عرض ورودی 108 سانتی­متر و بلندی آن 115 سانتی­متر است. نمای بیرونی اثر کاملاً ساده و بدون هیچ‌گونه تزیینات خاصی است.

ورودی به دو فضای مستطيلی شكل تقریباً عمود بر هم، یکی به طول 10/50 متر و دیگری به طول 7/50 متر منتهی می‌شود که سقف هر دو فضا همچون ورودی به شکل طاق هلالی است. اتاق مستطیلی بزرگ‌تر در امتداد و روبروی ورودی است و اتاق کوچک‌تر در سمت راست آن قرار دارد. بلندی فضای بزرگ‌تر 160 سانتی­متر و عرض آن 180  سانتی‌متر است و بلندی فضای کوچک‌تر 172 سانتی­متر و عرض آن 175 سانتی­متر است. با توجه به اینکه کف هر دو فضا به دلیل فرسایش و انباشت خاک و سنگ‌های ناشی از حفرهای غیرمجاز تا حدودی پر شده، بلندی دقیق اتاق­‌ها مشخص نیست. در کف اتاق کوچک‌تر که در سمت راست ورودی قرار گرفته، حفره‌­ای تقریباً مدور به قطر متوسط 85 سانتی­متر در صخره کنده‌ شده که بخشی از آن با سنگ و خاک پر شده است. به جز حفره مذکور و چند چاله حفاری غیرمجاز، کنده‌کاری‌های دیگری در داخل گوور قلعه دیده نمی‌شود.

بدون شک با اولین نگاه به گوور قلعه، شباهت بسیار زیاد آن به گور دخمه‌های پیش از اسلام ایران در ذهن تداعی می‌شود. گور دخمه به آرامگاه­‌های صخره‌ای گفته می‌شود که از سنگ و عمدتاً در سینه کوه بر صخره تراشیده می‌شود. مطالعات پیشین نشان داده بیشتر گور دخمه‌های مناطق غربی و شمال غربی ایران مربوط به نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد هستند. همچنین بیشتر گور دخمه‌های شناسایی‌شده در مناطق یاد شده منسوب به مادها و اورارتوها هستند. گوور قلعه اورجک از نظر موقعیت قرارگیری، شکل ورودی و فضاهای کنده‌ شده بدون تردید ویژگی‌های یک گور دخمه منفرد را داراست. شباهت این اثر با آرامگاه‌­های صخره‌­ای شمال غرب و غرب ایران که منسوب به اورارتوها و مادها هستند انکارناپذیر است. با وجود نبود شواهد و مدارک تاریخی و باستان­‌شناختی مرتبط با گوور قلعه، موقعیت قرارگیری و شباهت اثر به برخی گور دخمه‌های غرب و شمال غرب ایران نشان می‌دهد که احتمالاً این اثر دستکند، یک محل تدفینی و تنها گور دخمه­ شناسایی‌شده از دوران پیش از اسلام در استان زنجان است.

* گزارش از ابولفضل عالی دکتری باستان‌شناسی و کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان

انتهای پیام/

کد خبر 1399110124662

برچسب‌ها