سکه‌ها بخشی از وضعیت تاریخی هر دوره را به ما نشان می‌دهد. ضرب سکه و پول در هر حکومت و دولتی از ضروریات بوده و باعث رونق اقتصادی و مالی آن حکومت و نظام می‌شده است. سکه‌شناسی یکی از شاخصه‌های مهم باستان‌شناسی است که به ویژه در امر تاریخ‌نگاری حائز اهمیت است.

ضرب سکه اسلامی، در دوره امویان هویت تازه‌ای به آنها داده و آنها سکه‌های سرزمین‌های شکست‌خورده را کنار گذاشته و مبادلات و داد و ستد را با سکه‌های خود شروع کردند. این ضرب سکه در پیشرفت مبادلات مالی امویان تاثیر بسزایی داشت. تنوع شهرهای گوناگون برای ضرب سکه در این دوره نیز قابل توجه و اهمیت است.  

پول رایج امپراطوری اسلام تا زمان عبدالملک بن مروان، پنجمین خلیفه اموی (65-869ه)، درهم‌های ساسانی و دینارهای امپراطوری بیزانس (روم  شرقی) بود. سکه طلا (دینار) در سال 77 ه.ق و سکه نقره (درهم) در سال 78 ه.ق ضرب شد. نوشته سکه‌ها به خط کوفی و بدون نام خلیفه است که با قرائت تاریخ ضرب سکه، نام صاحب سکه مشخص می‌شده است.

در سال 1378 به صورت اتفاقی تعداد 532 سکه مربوط به دوره اموی از تپه بزرگی موسوم به یکه دره، در روستای چُغاسیف‌الدین که در دهستان چهارچشمه شهرستان خمین قرار دارد، کشف و تحویل اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی شد.

علت وجود این تعداد سکه در این روستا به دلیل عدم کاوش باستان‌شناسی و نبود پیشینه تاریخی بر ما پوشیده است و هر اظهارنظری در این خصوص مبنای علمی و کارشناسی ندارد. اما با توجه به اینکه این روستا در منطقه جبال یا عراق عجم قرار داشته است و در تیمره هم ضرب سکه داشته‌ایم، می‌توان احتمال داد، محل کشف سکه‌ها، قلعه یا ارگ حکومتی از یک خان محلی یا خانه اربابی از یک فرد متمول بوده که به جمع‌آوری و پنهان کردن این سکه‌ها اقدام کرده است.

منطقه جبال ناحیه کوهستانی پهناوری که یونانیان آن را مدیا می‌گفتند و از باختر به جلگه‌های بین‌النهرین و از خاور به کویر بزرگ ایران محدود بود نزد جغرافی‌نویسان عرب به نام ایالت جبال معروف بود. این نام بعدها فراموش شد و در قرن ششم هجری در زمان سلجوقیان به غلط آن را عراق عجم نامیدند تا با عراق عرب که مقصود قسمت سفلای بین‌النهرین بود اشتباه نشود. چهار شهر بزرگ قرمسین (کرمانشاه کنونی)، همدان، ری و اصفهان از زمان قدیم بزرگ‌ترین شهرهای نواحی چهارگانه ایالت جبال بودند (لسترنج،1377: 200-201).

حسن قمی در کتاب تاریخ قم اشاره به موضعی به نام خمهین می‌کند، که با توجه به اشارات آن، احتمال داده می‌شود که این محل همان خمین امروزی باشد. در این کتاب بیان شده که این موضع یکی از روستاهای ناحیه تیمره محسوب می‌شده که در آن مسجدی منسوب به ابوموسی اشعری قرار گرفته است (قمی،1361: 74).

او همچنین در جای دیگری چنین بیان می‌کند: «در خمهین موبد موبدان بدین دیه باغی که آن را باغ موبد گویند بنا نهاده است و چنین گویند که درین باغ هزار خانه و باغ زر بوده است و موبد با اهل و عیال و تبع خود در آن فرود آمده بود و پس از مدتی دختر آن شهربانو نام خمهین را بنا کرد و با مهرباربن موبد در آن ساکن شد.

همان گونه که ملاحظه می‌شود، قمی بیان کرده که خمهین بخشی از ناحیه تیمره محسوب می‌شده که در آن روزگار در حد فاصل اصفهان تا کرج ابودلف (آستانه شازند) قرار داشته است. یعنی احتمالاً همان مکانی که در حال حاضر شهر فعلی خمین در آن قرار گرفته است.

ضرورت و اهمیت پژوهش در مورد سکه‌ها

با توجه به تعداد زیادی سکه که در این روستا کشف شده است و کار تحقیقی روی آنها تاکنون صورت نگرفته است،  هدف اصلی این پژوهش بررسی، طبقه‌بندی و گاه‌نگاری سکه‌ها بر اساس دوره و محل ضرب است. ضمناً با توجه به تعدد مراکز ضرب سکه‌ها (41 شهر)، بررسی و مطالعه ضرابخانه‌ها دارای اهمیت است.

 خلفای اموی

تقریباً هیچ کدام از رویدادهای سراسر صد ساله امویان، با تاریخ ایران ارتباط مستقیم و تعیین کننده‌ای ندارد، جز اینکه خلفای اموی فرمانداران و کارگزاران خود را در ایران داشته‌اند که هر یک کم و بیش و به قدر توانایی خود چپاول کرده‌اند. (رجبی،1389: 68).

حجاج در حکومت 20 ساله خود، با رفتاری ستمگرانه بیش از همه عرب‌ها بر کراهت چهره تازیان در ایران افزود. بدون تردید گزارش مسعودی درباره حجاج که تا سال 95 هجری فرمانروای مطلق همه ایران بود، اغراق‌آمیز است، اما حتماً بازتابی از حقیقت را با خود دارد: «عده کسانی که حجاج گردن زده بود، به جز آن که در جنگ‌ها و زد و خوردها کشته شده بودند، یک صدو بیست هزار کس بود. در سال 75 هجری ولایت عراق بدون سیستان و خراسان از سوی عبدالملک به حجاج سپرده شد. سپس در سال 78 هجری عبدالملک‌بن مروان خراسان و سیستان را نیز که فرمانداری جدا داشتند به قلمرو حجاج افزود (همان، 78).

هنجار ملایم خلافت‌های کوتاه سلیمان‌بن‌عبدالملک و عمربن‌عبدالعزیز، که روی هم چهار سال و نیم به طول انجامید (96-101 هجری) حیرت‌انگیز است، تا عمربن‌عبدالعزیز، 60 سال سهمگین و سنگین بر تازه مسلمانان غیر عرب سپری شد. اگر چه با مرگ عمربن‌عبدالعزیز امویان با خلافت یزیدبن عبدالملک دوباره به هنجار کهن خود بازگشتند. در سال 105 هجری یزیدبن‌عبالملک پس از حدود چهار سال خلافت درگذشت و هشام بن عبدالملک بر جای او نشست.

ضرب سکه در دوره عبدالملک مراوان، مرسوم و معمول شد. محاسبات دولت که به زبان فارسی نگاه داشته می‌شد به زبان عربی درآمد. اشرافیت قدیم اعراب تسلط یافت، موالی (مسلمانان غیر عرب) مورد نفرت و ظلم وستم قرار گرفتند.(براون،1335 :337)

عبدالملک درصدد برآمد تا طراز رومی را به عربی تبدیل کند، امپراطوری روم از این قضیه خشمگین شد و عبدالملک را تهدید کرد که اگر چنان کند او نیز فرمان می‌دهد روی دینارهای رومی به رسول خدا ناسزا گویند، او هم به هراس افتاد و کمک خواست. امام محمد باقر پیشنهاد کرد که همین الان استادان ماهر را بخواه و دستور بده سکه‌های درهم و دینار تهیه کنند و روی آن کلمه توحید و نام رسول الله صلی الله علیه و سلم را نقش کنند و در اطراف آن نام شهری که سکه زده‌اند با تاریخ سال بنگارند. عبدالملک دستور را اجرا کرد و به عمال خود فرمان داد  که به جای درهم و دینار رومی و ایرانی، درهم و دینار اسلامی رایج کنند و هر کس تخلف کند باید اعدام شود. در ضمن درهم و دینار رومی و ایرانی را جمع‌آوری کنند و به سکه‌های اسلامی مبدل کنند‌. (زیدان،1372: 102و 103)

نوشته‌های سکه‌ها

در مورد سکه‌هایی که نام هیچ حاکمی بر آن نیامده است، مانند سکه‌های اموی و اوایل دوره عباسی روی سکه طرفی است که متن: الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواً احد حک شده است.

در حاشیه سکه‌ها جمله محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون حک شده و 
پشت سکه، متن:  لا اله الا الله وحده لا شریک له ضرب شده است.

حاشیه پشت سکه‌ها هم محل و سال ضرب به شکل بسم الله ضرب هذا.... به .....سنه حک شده است.

علت انتخاب سوره اخلاص بر روی سکه به این دلیل بود که توحید اولین مبنای دین اسلام است و این سوره شاخص تمام مظاهر توحید است. شعارهای فوق به طور کامل بر روی سکه‌های نقره (درهم) نقش شده اما در سکه‌‎های طلا (دینار) به علت کوچک‌تر بودن سطح و اندازه آنها، جملات کمی خلاصه شده‌اند. (سرافراز و آورزمانی،1385 :150).

متن‌هایی که بر سکه‌های اموی و عباسی ضرب می‌شده، علاوه بر جنبه دینی، رنگ سیاسی و تبلیغاتی نیز داشته است (شمس اشراق، 1369؛ 25). وزن دینار طلای اموی بین ۴/۲۰ تا ۴/۳۰ گرم و وزن درهم نقره بین ۲/۶۵ تا حدود 3 گرم بوده است (همان).

ضرابخانه‌ها

دانستن نام ضرابخانه‌های اسلامی و تاریخ‌هایی که در هر ضرابخانه بر سکه آمده است، علاوه بر اینکه قلمرو فرمانروایی سلسله‌ها و هر یک از حکومت‌ها را آشکار می‌کند، این امکان را فراهم می‌کند که نام حکام و ضرابخانه‌ها را بر سکه‌ها (به خط کوفی) صحیح بخوانیم و بدانیم که چه ضرابخانه‌هایی وجود داشته است (شمس اشراق، 1369؛ 42).

در منابع به بیش از هشتاد ضرابخانه اموی اشاره شده است که در آنها به ضرب سکه می‌پرداختند، و بجز ضرابخانه‌های دمشق، افریقیه (قیروان) و اندلس (قرطبه)، بقیه در ایران و عراق، یعنی سرزمینی که قبلاً امپراطوری ساسانی بود قرار داشتند. نخستین سکه دینار اموی ضرب سال 77 ه و بدون نام ضرابخانه است، مسلماً سکه در شهر دمشق، پایتخت خلافت ضرب شده است و اولین درهم در تاریخ 78ه در ضرابخانه شق‌التیمره در ایران مرکزی ضرب شده است. بر طبق مدارک موجود این ضرابخانه‌ها فعالیت خود را در یک زمان آغاز نکردند و برخی از آنها پس از مدتی کوتاه کارشان متوقف شده است. فعال‌ترین ضرابخانه مربوط به شهر واسط بوده است. (سرافراز و آورزمانی،1385 :152)

از ضرابخانه‌های امویان در شهرهای دمشق، کوفه، واسط، افریقیه و اندلس آثاری کشف شده ‌است که نشان از وسعت مناطق ضرب سکه در دوره امویان دارد. (سپهری،1389: 312).            

از مالیات‌های نامشروع در زمان امویان ضرب سکه و پول در ضراب خانه‌ها بود که «ثمن الحب و اجر الضرب» نامیده می‌شد، یعنی قیمت هیزم و اجرت سکه زدن، که مقدار آن در زمان خلیفه عبدالملک‌بن‌مروان در مقابل هر صد درهم یک درهم بود و مقدار این مالیات بر اساس شهرها، متفاوت بود و مالیاتی غیر شرعی ولی درآمد زا برای امویان محسوب می‌شد. که درآمد آنها 200 هزار درهم و هر دیناری 17 درهم ارزش داشته است(زیدان،1372: 102).

ضرابخانه سکه‌های چُغا سیف‌الدین

از مجموع 532 سکه کشف شده در روستای چُغا سیف‌الدین می‌توان نام 41 شهر که سکه در آنها ضرب شده است را مشاهده کرد. بیشترین شهر محل ضرب، طبق معمول سکه‌های دوره اموی، شهر واسط است. شهر واسط به دستور حجاج بن یوسف ثقفی در سال 83 هجری و نزدیک دجله ساخته شد(شمس اشراق، 1369؛ 62).

جدول1: ضرابخانه سکه‌های چُغا سیف‌الدین

\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t

\t\t\t ردیف \t\t\t	\t\t\t محل ضرب \t\t\t	\t\t\t معرفی محل ضرب \t\t\t	\t\t\t تعداد سکه ها \t\t\t
\t\t\t 1 \t\t\t	\t\t\t واسط \t\t\t	\t\t\t بین کوفه و بصره \t\t\t	\t\t\t 275 \t\t\t
\t\t\t 2 \t\t\t	\t\t\t دمشق \t\t\t	\t\t\t پایتخت سوریه \t\t\t	\t\t\t 63 \t\t\t
\t\t\t 3 \t\t\t	\t\t\t بصره \t\t\t	\t\t\t در کشور عراق \t\t\t	\t\t\t 29 \t\t\t
\t\t\t 4 \t\t\t	\t\t\t کرمان \t\t\t	\t\t\t در ایران \t\t\t	\t\t\t 17 \t\t\t
\t\t\t 5 \t\t\t	\t\t\t مرو \t\t\t	\t\t\t در خراسان بزرگ \t\t\t	\t\t\t 16 \t\t\t
\t\t\t 6 \t\t\t	\t\t\t دربجرد \t\t\t	\t\t\t دارابگرد در فارس \t\t\t	\t\t\t 15 \t\t\t
\t\t\t 7 \t\t\t	\t\t\t سابور \t\t\t	\t\t\t بیشاپور در فارس \t\t\t	\t\t\t 14 \t\t\t
\t\t\t 8 \t\t\t	\t\t\t اصطخر \t\t\t	\t\t\t در فارس \t\t\t	\t\t\t 12 \t\t\t
\t\t\t 9 \t\t\t	\t\t\t جزیره \t\t\t	\t\t\t در شمال عراق \t\t\t	\t\t\t 10 \t\t\t
\t\t\t 10 \t\t\t	\t\t\t ماهی \t\t\t	\t\t\t در جبال \t\t\t	\t\t\t 8 \t\t\t
\t\t\t 11 \t\t\t	\t\t\t ارمنیه \t\t\t	\t\t\t در روسیه شوروی \t\t\t	\t\t\t 6 \t\t\t
\t\t\t 12 \t\t\t	\t\t\t سرق \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 5 \t\t\t
\t\t\t 13 \t\t\t	\t\t\t مناذر \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 5 \t\t\t
\t\t\t 14 \t\t\t	\t\t\t نهرتیری \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 4 \t\t\t
\t\t\t 15 \t\t\t	\t\t\t جی \t\t\t	\t\t\t اصفهان \t\t\t	\t\t\t 4 \t\t\t
\t\t\t 16 \t\t\t	\t\t\t سجستان \t\t\t	\t\t\t سیستان \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 17 \t\t\t	\t\t\t مذار \t\t\t	\t\t\t نامعلوم \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 18 \t\t\t	\t\t\t اندلس \t\t\t	\t\t\t در اسپانیا \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 19 \t\t\t	\t\t\t بلخ \t\t\t	\t\t\t در خراسان بزرگ \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 20 \t\t\t	\t\t\t سوق الاهواز \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 21 \t\t\t	\t\t\t تیمره \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 22 \t\t\t	\t\t\t رامهرمز \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 23 \t\t\t	\t\t\t کوفه \t\t\t	\t\t\t در عراق \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 24 \t\t\t	\t\t\t باب \t\t\t	\t\t\t در ارمنیه \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 25 \t\t\t	\t\t\t سرخس \t\t\t	\t\t\t در خراسان بزرگ \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 26 \t\t\t	\t\t\t ماه البصره \t\t\t	\t\t\t نهاوند \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 27 \t\t\t	\t\t\t افریقیه \t\t\t	\t\t\t تونس \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 28 \t\t\t	\t\t\t مبارکه \t\t\t	\t\t\t در خراسان بزرگ \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 29 \t\t\t	\t\t\t جندی شاپور \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 2 \t\t\t
\t\t\t 30 \t\t\t	\t\t\t ابرقباد \t\t\t	\t\t\t در عراق \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 31 \t\t\t	\t\t\t گنجه \t\t\t	\t\t\t در ماوراء النهر \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 32 \t\t\t	\t\t\t اردشیر خره \t\t\t	\t\t\t در فارس \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 33 \t\t\t	\t\t\t ماه الکوفه \t\t\t	\t\t\t دیناور- در جبال \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 34 \t\t\t	\t\t\t ابرشهر \t\t\t	\t\t\t نیشابور \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 35 \t\t\t	\t\t\t شوش \t\t\t	\t\t\t در خوزستان \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 36 \t\t\t	\t\t\t دستوا \t\t\t	\t\t\t در جبال \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 37 \t\t\t	\t\t\t بهقبادالسفل \t\t\t	\t\t\t در عراق \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 38 \t\t\t	\t\t\t بهقبادالاعلی \t\t\t	\t\t\t در عراق \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 39 \t\t\t	\t\t\t درد \t\t\t	\t\t\t دربجرد \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 40 \t\t\t	\t\t\t آذربیجان \t\t\t	\t\t\t آذربایجان \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 41 \t\t\t	\t\t\t میسان \t\t\t	\t\t\t در عراق \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t

بیشترین سکه ضرب‌شده مربوط به دوره خلافت ولیدبن‌عبدالملک و کمترین میزان سکه ضرب شده مربوط به دوره ولیدبن‌یزید است، که این امر ارتباط مستقیمی با سال‌های خلافت این دو خلیفه دارد.

جدول2: خلفای اموی و تعداد سکه‌های مکشوفه در چُغاسیف‌الدین

\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t

\t\t\t ردیف \t\t\t	\t\t\t نام خلیفه \t\t\t	\t\t\t سال حکومت \t\t\t	\t\t\t تعداد سکه ها \t\t\t
\t\t\t 1 \t\t\t	\t\t\t عبدالملک بن مروان \t\t\t	\t\t\t 65 – 86 ه \t\t\t	\t\t\t 49 \t\t\t
\t\t\t 2 \t\t\t	\t\t\t ولید بن عبدالملک \t\t\t	\t\t\t 86 – 96 ه \t\t\t	\t\t\t 184 \t\t\t
\t\t\t 3 \t\t\t	\t\t\t سلیمان بن عبدالملک \t\t\t	\t\t\t 96 – 99 ه \t\t\t	\t\t\t 58 \t\t\t
\t\t\t 4 \t\t\t	\t\t\t عمربن عبدالعزیز \t\t\t	\t\t\t 99 – 101 ه \t\t\t	\t\t\t 33 \t\t\t
\t\t\t 5 \t\t\t	\t\t\t یزیدبن عبدالملک \t\t\t	\t\t\t 101 – 105 ه \t\t\t	\t\t\t 18 \t\t\t
\t\t\t 6 \t\t\t	\t\t\t هشام بن عبدالملک \t\t\t	\t\t\t 105 – 125 ه \t\t\t	\t\t\t 144 \t\t\t
\t\t\t 9 \t\t\t	\t\t\t مروان بن محمد \t\t\t	\t\t\t 126 – 132 ه \t\t\t	\t\t\t 28 \t\t\t
\t\t\t   \t\t\t	\t\t\t جمع کل \t\t\t	\t\t\t - \t\t\t	\t\t\t 532 \t\t\t

 در دوره خلافت عبدالملک‌بن‌مروان (86 تا 96 هجری) 49 سکه ضرب شده است که 11 شهر شامل دمشق، بصره، واسط، جی (اصفهان)، ماه البصره (نهاوند)، رامهرمز، مذار، درد، ماه الکوفه، میسان و کوفه ضرب سکه داشته‌اند.

در دوره خلافت عبدالملک‌بن‌مروان، در سه شهر ماه الکوفه، بصره و واسط در سال 79 هجری سکه ضرب شده است و آخرین سال ضرب سکه، در سال 85 هجری و در شهر واسط و بصره است. از شهر دمشق، پایتخت امویان فقط در دو سال 84 و 85 هجری سکه موجود است، که در واقع سال‌های آخر حکومت عبدالملک بوده است.

ولیدبن‌عبدلملک (86 تا 96 هجری) پسر مروان خلیفه بعدی اموی است. از این دوره 184 سکه یافت شده است و 27 شهر مختلف ضرب سکه داشته‌اند این شهرها عبارتند از واسط، دمشق، سابور، کرمان، اصطخر، دربجرد، ماهی، سرق، نهرتیری، سوق الاهواز، سجستان،مرو، مناذر، تیمره،  سوق الاهواز، رامهرمز، ارمنیه، سرخس ابرقباد، شوش، جزیره، بهقباد الاعلی، بهقباد الاسفل، جی،گنجه، بصره و مذار. سکه‌های ولیدبن‌عبدالملک در بین خلفای اموی هم بیشترین سکه و هم بیشترین شهر محل ضرب را داراست. به غیر از دو شهر اصلی سرزمین اموی (دمشق و واسط) بقیه شهرها از سال 90 هجری شروع به ضرب سکه کردند. این امر شاید نشانگر این باشد که با گردش پول و درآمد ناشی از ضرب سکه، ضرابخانه‌ها توسعه پیدا کردند.

در دوره سلیمان‌بن‌عبدالملک با وجود کم‌بودن دوره حکومت، هم تنوع شهرهای تولید سکه را داریم و هم تعداد نسبتاً زیاد سکه، که تعداد 58 عدد بودند. این شهرها عبارتند از  واسط، دمشق، سابور، کرمان، اصطخر، دربجرد، ماهی، سرق، جی، دستوا، مرو، مناذر،.جندی شاپور، اردشیر خوره، مذار.

 در دوره خلافت عمربن‌عبدالعزیز 33 سکه در 8 شهر ضرب سکه شده‌اند، که عبارتند از بصره، واسط، دمشق، مرو، دربجرد، ابرشهر، مناذر و مذار. در دوره حکومت عمربن‌عبدالعزیز در شهر بصره، سکه بیشتری نسبت به شهر واسط ضرب شده است.

در دوره یزیدبن‌عبدالملک، 18 سکه در 8 شهر مختلف ضرب شده است که شهرها عبارتند از واسط، مرو، دمشق، بصره، کرمان، افریقیه، بلخ و کوفه.

 سال‌های حکومت هشام‌بن‌عبدالملک حدود 20 سال بوده و از همه خلفای اموی بیشتر حکومت کرده است. اما از نظر تعداد شهرهای محل ضرب سکه ( 10 شهر)کمتر از دوره ولیدبن‌عبدالملک است و 17 شهر محل ضرب داشته‌است. در این دوره هیچ سکه‌ای در شهر بصره که شهر مهمی در زمان خلفای قبل بوده، ضرب نشده است. شهرهای محل ضرب سکه در این دوره عبارتند از واسط، دمشق، اندلس، مبارکه، مرو، بلخ، ارمنیه، جندی شاپور، آذربیجان و باب.

 آخرین خلیفه اموی مروان‌بن‌محمد است که 28 سکه در 5 شهر مختلف سکه ضرب شده است. این شهرها عبارتند از واسط، جزیره، مرو، باب و افریقیه. آخرین سکه‌ای که در دوره اموی و دوره خلافت مروان‌بن‌محمد ضرب شده در سال 132 هجری، در شهر مرو بوده است.

نتیجه‌گیری

با مطالعه سکه‌های دوران اموی که از روستای چُغاسیف‌الدین خمین کشف شده‌اند، می‌توان به این نکته پی برد که در 40 شهر ضرب سکه انجام می‌شده است، که غیر از سه شهر دمشق، افریقیه و اندلس، بقیه شهرها جزو امپراطوری ساسانی بودند و در دوره اموی هم همچنان به ضرب سکه ادامه دادند و با توجه به درآمد هنگفت امویان از فتح سرزمین‌های اسلامی و درآمد از طریق ضرب سکه‌ها، تعداد ضرابخانه‌ها در شهرهای اسلامی گسترش پیدا کرد.

مثلاً در این دوره شهر واسط که به دست حجاج بن یوسف بنیان گذاشته شد، بیشترین ضرب سکه را بین شهرهای مختلف امویان داشت، این امر نشانگر گستره بزرگ این امپراطوری بود که حدود 100 سال بر این گستره حکومت کرد. وجود ضرابخانه‌ای در ناحیه تیمره و شق‌التیمره، که این سکه‌ها در آن محدوده پیدا شده‌اند، نشانگر این است که روستای چغاسیف‌الدین در منطقه‌ای تاریخی و سوق‌الجیشی قرار داشته است، اما به دلیل اینکه از طریق کاوش باستان‌شناسی به دست نیامده‌اند، با قاطعیت نمی‌توان در مورد محل پیدایش و صاحبان آنها نظریه قطعی داد.    

* پژوهش از رضا مظاهری، دانشجوی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشکاه هنر اصفهان

انتهای پیام/