آثار فلزی دوره سلجوقی بی‌شک از نظر محققین و متخصصین هنر دارای سبک مختص به خود بوده و دارای تزئینات و زیبایی منحصر به فرد است. شهرهایی مانند مرو، هرات، اصفهان و نیشابور مرکز عمده تولید فلز در این دوره بودند. 

در کاوش باستان شناسیِ دستکند تَهیق خمین در سال ۱۳۹۳، آثار فلزی یافت شدند که مربوط به دوره سلجوقی بوده و از نظر سبک و تزئین به آثار فلزی نیشابور در دوره سلجوقی قرابت داشتند. با توجه به اینکه این دستکند در یک روستای کوچک واقع شده است وجود آثار فلزی (والبته آثار سفالی) که قابل مقایسه با آثار فلزی شهر مهمی چون نیشابور است، نویسنده مقاله را بر آن داشت که به بررسی و مطالعه آن‌ها بپردازد. این مقاله در نظر دارد به بررسی و مقایسه آثار فلزی دستکند تَهیق خمین و نیشابور بپردازد. 

در دوره سلجوقیان صنعت و هنر فلزکاری نیز همانند سایر فنون دیگر راه کمال را پیموده است. قدرت اقتصادی سیاسی حکومت اسلامی در این دوره که بر اقصی نقاط تحت سلطه سلجوقیان بسط و گسترش یافته بود فرصت قابل توجهی را برای تبادل افکار و تاثیرات هنری متقابل در اختیار صنعتگران و هنرمندان قرار می‌داد. محله صنعتگران در شهرهایی نظیر شهر قدیم نیشابور در اواخر قرن چهارم و پنجم هجری، دلیل بر رونق صنعت فلزکاری این دوره است. آنچه که مبین این سبک است تحولات تکنیکی، تزئینات بسیار عالی وحدت نظر و برداشت از ارائه نقوش است. در ارائه شیوه‌های ساخت، مشبک‌کاری، قالب گیری و تزئین به صورت مرصع و قلمزنی موجب ابداع و خلق آثاری با حجم‌های مجوف و تندیس‌واره می‌شود. روش‌های متداول ساخت و تزیین آثاری فلزی در سده‌های چهارم تا ششم هجری را به طور کلی می‌توان به روشهای مشبک‌کاری، کنده‌کاری، ترصیع و فلز کوبی، برجسته‌کاری و چکش‌کاری و قلم‌زنی مشاهده کرد. (توحیدی، ۱۳۸۶:۵۸). 

با گذشتن چهار قرن از حاکمیت اسلام بر ایران به تدریج در هنر فلز کاری از نظر شکل و تزئینات تغییراتی پدید آمد. به این ترتیب هنر فلزکاری در منطقه خراسان به وضوح، پیشرفت کرده و ویژگی‌های خاص خود را یافت و مکتب فلزکاری خراسان به وجود آمد. این مکتب در دوره سلجوقی به اوج خود رسید (لک پور، ۱۳۷۵:۱۲). 

تزئین اشیا را با استفاده از کنده‌کاری، قلمزنی و شکل‌های مختلف ترصیع‌کاری و برجسته‌کاری (روپوسه) یا ترکیبی از این روش‌ها انجام می‌دادند. (ویلسون، ۱۳۸۰:۲۰). 

پیشینه تحقیق

با توجه به اینکه دوره سلجوقی در زمینه فلزکاری پیشگام بوده است، هنوز راجع به این هنر کتاب جامعی نوشته نشده است و کتاب‌های فلزکاری فقط اشاره‌ای گذرا به این دوره داشته‌اند. از جمله کتبی که آثار مکشوفه دوره سلجوقی را بررسی کرده است، کتاب «نیشابور: فلزکاری در اوایل دروه اسلامی» نوشته جیمز دبلیو آلن است که ایده اصلی نگارش این مقاله بر اساس این کتاب بوده است. همچنین مقاله «فلزکاری سلجوقی، هنری اسلامی با هویت ایرانی» نوشته حمید رازانی و همکاران و مقاله «تحلیل و بررسی مفاهیم نجومی به عنوان کل و صور تزئینی آثار فلزی دوره سلجوقی» نوشته محمد افروغ و علیرضا نوروزی طلب به شکل خاص فقط دوره سلجوقی را بررسی کرده‌اند. 

هنر فلز کاری سلجوقی

آرتور پوپ می‌گوید: «درباره هنر سلجوقی دو روش مختلف یا مکمل یکدیگر بیشتر در ایران رواج داشته است، یکی آنکه سطح فلز را با با طرح‌ها و نقش‌های متعدد کاملاً بپوشانند و با این وسیله ظرف را زیبائی و تجمل بخشند و دیگر آنکه زمینه را باز و ساده بگذارند تا نقش را برجسته نشان بدهد (پوپ، ۱۳۸۰:۱۴۶). 

فلزات عمده‌ی مورد استفاده در عصر سلجوقی همانند دیگر دوره‌های بعد از اسلام بودند. طلا، نقره، مس، سرب و قلع همگی قبل از اسلام به کار برده می‌شدند. فلزکاران دوره‌ی اسلامی تنها فلز«روی» را به صنعت فلزکاری اضافه کردند. روی که قبل از آن کم‌تر به شکل آلیاژ درآمده با مس، به عنوان برنج به کار برده می‌شد. در این دوره مورد توجه بسیاری قرار گرفت و اشیای بسیاری ساخته شده از آلیاژ برنج مورد استفاده واقع شدند؛ زیرا در دوره اسلامی برنج جانشین خوبی برای طلا محسوب می‌شد (رازانی و بقیه: ۸۹-۱۳۸۸). 

قلمزنی مخصوصاً از میانه سده ششم هجری از فنون رایج بر روی برنج و مفرغ بود. برای اشیایی چون شمعدان‌ها و پایه‌سینی‌ها و همچنین بخوردان‌ها از مشب کاری استفاده می‌شد. یکی از مهمترین وجوه فلزکاری سلجوقیان ایران تنوع تزئین، حتی در اشیاء و ظروف منفرد است. نقش مایه‌ها بر طبق ریتم‌های ساده و یا در زنجیره‌ای با اندازه‌ها و اهمیت مساوی تنظیم شده‌اند. در میان این نقش مایه‌ها اشکال حیوانی به چشم می‌خورد که در افریزها قاب‌بند شده‌اند. تقریباً بر روی همه اشیاء فلزی کتیبه نگاری شده است. این کتیبه‌ها گاهی مرکب از مفاهیم مجهور آرمانی است ولی اغلب اطلاعات ارزشمندی را درباره حامیان، سازندگان و تاریخ آن‌ها ارائه می‌دهد. این کتیبه بیشتر به خط کوفی است و شامل انواع بسیار پیچیده و بغرنجی است که اغلب رمزگشایی آن‌ها به دشواری صورت می‌گیرد. اما برخی نیز با خط ساده نسخ و یا از نوع خطوط شکل انسان گونه و یا حیوان وش است. شکل‌بندی هندسی، نظیر ستاره‌های بافته و گره‌ها و غیر آن، معمولاً مدور است و بنابراین نسبت به طرح‌هایی که با خط کش و پرگار کار می‌شده زمختی و خشونت کمتری دارد و در کنار آن‌ها تعداد زیادی نقوش رسمی و انتزاعی موجود است (اتینگهاوزن و گرابار، ۱۳۸۷:۵۰۸-۵۰۷). 

در اواخر قرن چهارم حکاکی روی فلزات بسیار رایج و استادانه بود. نقش‌های مشخص هنر سلجوقی یعنی طرح پرنده و شاخه روی طاق‌های برگ شبدری و ترنجی در همه هنرها معمول بود (پوپ، ۱۳۸۰:۸۴). 

مهمترین ویژگی نقوش هندسی در تزئین اشیاء فلزی تنوع بیش از حد طرح‌ها و ترسیمات حاصل از این نقوش است. الگوهای هندسی از طرح‌های بسیار ساده مثل چندین خط موازی گرفته تا طرح‌های در هم پیچیده و تودرتو را شامل می‌شود. مهمترین نقوش درهم فرورفته هندسی از یک دایره اصلی و چند دایره و یک چند ضلعی فرعی به وجود می‌آیند. نقوش گیاهی شامل برگ‌های آکانتوس (برگ کنکری)، پالمت (نخل)، طومارهای برگ مود، ساقه‌های با خوشه‌های انگور، درخت انار، گل سرخ (رزت) و نیلوفر آبی. 

این موتیف‌ها کمتر به شکل طبیعی خود دیده می‌شوند و گاهی به صورت اغراق‌آمیزی و یا ترکیبی از چند نوع گل و گیاه زمینه‌های خالی سطح را می‌پوشانند (توحیدی، ۱۳۸۶:۵۲-۵۱). 

هنرمندان فلز کار در دوران اسلامی خیلی زود به خاصیت تزئینی خط عربی پی برده و از آن به عنوان یک عامل تزئینی بر روی اشیاء فلزی استفاده کردند. گذشته از جنبه‌های هنری و تزئینی خطوط که بر روی اشیاء ظروف فلزی دیده می‌شوند این کتیبه‌ها از جهت مذهبی و تاریخی نیز حائز اهمیت بسیارند. ادعیه و آیه‌های قرآنی که متضمن خیر و برکت و یمن برای صاحبان شیء بوده، به نحو شایسته‌ای زینت‌بخش اشیاء فلزی بوده‌اند (همان: ۵۷-۵۶). 

فلزکاری نیشابور

مورخان و جغرافی‌دانان دنیای اسلام بر اهمیت نیشابور به عنوان یک مرکز تجاری و سیاسی صحه گذاشته‌اند. نیشابور سال‌های متمادی شهری مهم در زمیه وجود معادن بود. از بقایای سکه‌های آن یقین حاصل می‌شود، ضرب سکه طی سال‌های متمادی ۲۹۲ ق تا ۹۰۵ ق و به عبارتی از قرن سوم تا میانه قرن ششم تداوم داشت. جغرافی‌دانان، ناحیه نیشابور را با ضرب نقره، مس، سرب و آهن مرتبط می‌دانند. طبق نظر ابن حوقل از کوههای نوغان نزدیک نیشابور، نقره مس و آهن تهیه می‌شده است (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۸). 

آثار فلزی پیدا شده در کاوش‌های نیشابور در میان دو گروه از فلزات پایه استفاده شده قرار گرفته بودند. نقره، طلا، برنز، سرب و آهن که شامل اشیاء شخصی، اشیاء برنزی مرتیط با امور خانگی یا تجارت، وسایل آرایشی، ابزارهای علمی، وسایل معماری و منزل و در نهایتاً اشیاء آهنی می‌شوند (همان، ۲۰). 

تَهیق خمین

دستکند تهیق در دهستان خرمدشت شهرستان خمین واقع است. این اثر در در فاصله ۹ کیلومتری شمال غرب شهر خمین و در روستایی به همین نام (تهیق) قرار دارد. این محوطه در موقعیت ۳۳ درجه و ۳۹ دقیقه و ۵۰ ثانیه شمالی و ۴۹ درجه و ۵۹ دقیقه و ۳۱ ثانیه عرض شرقی قرار گرفته است. دستکند تهیق در داخل پشته‌ای شش متری از سنگ‌های کنگلومرا در شرق روستا کنده شده‌است. در لبه شمالی این پشته تیز آرامگاهی معروف به «امامزاده زینب خاتون» قرار دارد. تهیق در طول قرون اولیه و میانی اسلامی، بخش کوچکی از تیمره بزرگ محسوب می‌شد که از لحاظ تقسیم بندیهای آن روزگار، تابع اصفهان و سپس قم بوده است (شراهی و صدیقیان، ۱۳۹۸). 

فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در سال ۱۳۹۳ و به سرپرستی اسماعیل شراهی انجام گرفت. در این فصل از کاوش، فضاهایی موجود شامل: ۱۱ اتاق، چهار اتاق انبارک مانند، پنج فضای راهرو مانند، سه هواکش و دو حلقه چاه به دست آمد و انواع مختلفی از آثار سفالی، فلزی، مهره، شیشه، استخوان و سکه به دست آمد (شراهی، ۱۳۹۳). 

آثار فلزی مکشوفه از تهیق خمین شامل وسایل خوردوخوراک، وسایل آرایشی زنانه، وسایل تزئینی، وسایل کار و کشاورزی، وسایل مختص به حیوانات و یکسری وسایل با کاربری نامشخص بود که جنس آن‌ها از مفرغ، آهن، نقره و طلا است. تعداد کل آثار فلزی ۷۰ شیء است که بیشترین تعداد اشیاء فلزی مکشوفه از طریق کاوش باستان‌شناسی، در استان مرکزی است. 

در این آثار فلزی از تکنیک‌های تزیین شامل ملیله کاری، مشبک و قلمزنی و حکاکی استفاده شده است. نقوش تزیینی این آثار شامل نقوش هندسی، نقوش گیاهی و کتیبه‌های کوفی است. 

۱. اشیاء خانگی

۱-۱. بشقاب: بشقاب مکشوفه از دستکند تهیق (تصویر۱) از جنس مفرغ و دارای پایه بوده و در اطراف لبه و قسمت داخلی دارای نقوش هندسی و مشبک بوده که ارتفاع این ظرف ۴.۵ و دهانه آن ۱۸ سانتیمتر است. این بشقاب از نظر نقوش شباهت زیادی به بشقاب نیشابور دارد. چهار نقش شمسه گون بشقاب تهیق در لبه بیرونی بوده اما در بشقاب نیشابور در کف داخلی هستند.

تصویر۱. بشقاب پایه دار تهیق

 

تصویر۲. بشقاب نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۰۵) 

۲-۱. پیاله مفرغی: به ابعاد ۴ در ۹ سانتیمتر است. در قسمت داخلی و لبه، دارای نقوش دایره‌ای نقطه دار است به نظر می‌رسد. این نقوش دایره‌ای شکل در دوره سلجوقی باب بوده است چون در برخی ظروف فلزی این دوره این نقوش دیده می‌شوند.

 

تصویر ۳. پیاله مفرغی تهیق

۳-۱. تابه: تابه مکشوفه از تهیق (تصویر ۴) که دسته آن شکسته است از جنس آهن بوده و به ابعاد ۸ در ۳۳ سانتیمتر است.

 

تصویر ۴. تابه آهنی از تهیق

 

تصویر ۵. تابه نیشایور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۰۸)

 

تصویر۶. درپوش تهیق

 

تصویر۷: درپوش نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۱۸) 

۴-۱. درپوش ظرف: درپوش مفرغی تهیق به ابعاد ۱.۹ در ۴.۵ سانتیمتر است و بر روی درپوش مفرغی نقوش هندسی دیده می‌شود. 

۵-۱. قاشقک دسته بلند: قاشقک‌های مفرغی دستکند تهیق (تصویر ۸.۹) دارای دسته بلند به طول ۹.۵ تا ۱۱.۵ سانتیمتر بوده و کفه کوچکی دارند، که احتمالاً جهت برداشتن و ریختن ادویه بوده است.

تصویر۸. قاشقک تهیق

 

تصویر۱۰. قاشقک از نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۰۹) 

قاشق دسته کوتاه: این قاشق دارای دسته کوتاه و کپه بزرگ هستند. ابعاد قاشق تصویر شماره ۱۱:۳.۵ در ۶.۵ سانتیمتر است بر روی دسته این قاشق شماره نقوش هندسی دایره‌ای شکل دیده می‌شود. ابعاد قاشق تصویر ۱۲:۴.۸ در ۷ سانتیمتر است.

 

تصویر۱۱. قاشق دسته کوتاه تهیق 

۶-۱. دسته تنگ: دسته تنگ یا پارچ دستکند تهیق (تصویر ۱۳) به طول ۹ سانتیمتر است و از نظر ساخت و طراحی، خیلی شبیه به دسته تنگ نیشابور (تصویر۱۴) است.

 

تصویر۱۳. دسته تنگ تهیق

 

تصویر۱۴. دسته تنگ نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۱۷) 

دسته حیوانی شکل (تصویر شماره۱۵) که به طول ۷.۵ سانتیمتر است، دستگیره مفرغی ظرف بوده یک پیکرک حیوان (شبیه به ببر) بوده در صورتیکه دستگیره‌های نیشابور به شکل پرنده هستند. 

۷-۱. ظروف مینیاتوری (کوچک و ظریف): کاربرد این قطعات و کاسه‌ها در کل ناشناخته مانده است. اینها به احتمال فراوان تزئینی و برخی از این قطعات مینیاتوری ممکن است برای مقاصد آرایشی بوده و احتمالاً استفاده‌های دیگری نیز داشته‌اند (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۵۷).

 

تصویر۱۵. دسته ظرف تهیق

 

تصویر۱۶. دسته ظرف نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۱۵) 

ظرف مینیاتوری تهیق (تصویر ۱۷) از جنس مفرغ و پیاله مانند بوده و به قطر ۱.۵ سانتیمتر است و ۵ زائده در بیرون آن دیده می‌شود.

تصویر۱۷. شیء مینیاتوری تهیق

 

تصویر۱۸. شیی مینیاتوری نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۱۰۷) 

۲. وسایل آرایشی

۱-۲. هاون آرایشی: اشیایی با بدنه کروی، مسطح، لبه برگشته، دسته افقی و لبه‌های بیرون آمده جانبی و دهانه افقی بزرگ. در گذشته نام‌های متنوعی داشتند. گاهی چراغ نامیده می‌شدند اما طول دهانه آن برای داشتن یک فتیله نامناسب است. بنا به نظر مکلکیان شیروانی بهتر است این اشیاء را هاون آرایشی بنامیم. اینها گردن‌های باریک و دهانه بلندی دارند و به این ترتیب به عنوان عامل پرکننده کاربرد داشته‌اند. بدنه نیم کروی یک ظرف برای مخلوط کردن مقدار کم جهت آرایش چشم و مقاصد دیگر مناسب بود (دبلیو آلن۱۳۹۲:۴۱-۴۰). ابعاد هاون تصویر ۱۹:۴ در ۱۲.۵ سانتیمتر. و ابعاد تصویر۲۰:۳ در ۱۳.۵ سانتیمتر است. 

هاون آرایشی تصویر شماره ۲۱ به ابعاد ۲.۷ در ۸.۵ سانتیمتر است. در روی دسته اصلی دارای نقوش هندسی بوده و دور کاسه کتیبه کوفی دارد.

 

تصویر۱۹. هاون آرایشی تهیق

 

تصویر۲۰. هاون آرایشی تهیق

 

تصویر۲۱. هاون آرایشی تهیق

 

تصویر۲۲. هاون آرایشی نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۹۴) 

۲-۲. سرمه‌دان: سرمه‌دان دستکند تهیق (تصویر شماره ۲۳) به طول ۷ سانتیمتر، کاملاً شبیه به سرمه‌دان نیشابور (شماره ۲۰) است. این سرمه‌دان بدنه شیار مانند دارد و قسمت دسته میله سرمه‌دان هم نقش دایره نقطه‌دار دارد.

 

تصویر۲۳. سرمه‌دان تهیق

 

تصویر۲۴. سرمه‌دان نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۹۵) 

به لحاظ ظاهری فلاسک‌های نیشابور دارای اشکال هم مخروطی و هم گلابی شکل است. به نظر می‌رسد هاون‌های آرایشی و فلاسک‌های آرایشی پیوندی قطعی با مصر دارند که این امر در مورد میله‌های سرمه نیز قابل ملاحظه است (دبلیو آلن: ۱۳۹۲:۴۳). 

سرمه‌دان تصویر شماره ۲۵ به طول ۷ سانتیمتر، دارای نقوش هندسی و در بالای هم، کتیبه کوفی «المک لله» دارد.

 

تصویر۲۵. سرمه‌دان تهیق 

میله سرمه‌دان به طول ۱۰.۵ سانتیمتر که دسته کنگره‌ای دارد. تعدادی میله سرمه در ری، سیراف و نیشابور پیدا شده که از دو شکل عمده تشکیل شده‌اند. یک شکل غیر تزئینی است و شکل دیگر تزیینات مرکزی دارد. نقش مایه‌ها معمولاً از مربع، بیضی و اشکال زاویه دار (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۴۲). 

۳-۲. سنجاق سر: این سنجاق سر (تصویر ۲۷) به طول ۵.۵ سانتیمتر از جنس مفرغ و نگین فیروزه‌ای رنگ دارد.

 

تصویر۲۷. سنجاق سر تهیق 

۴-۲. گوشواره‌ها: محبوبیت عام گوشواره‌های آویزدار در اوایل عصر اسلامی در آویزهای مخروطی یا نیمه کروی در گنجینه شیمکنت مشهود است. چنین آویزهایی در اشکال متنوعی در جواهرات بعدتر پارسی که هر کدام به عنوان عنصر مرکزی یک گوشواره از حلقه‌ای ثابت آویزان شده و برای آویختگی اجزای کوچک‌تر فضای مورد نیاز را فراهم کرده‌اند پیدا شده است (دبلیوآلن، ۱۳۹۲:۳۱).

 

تصویر۲۸. گوشواره تهیق

 

تصویر۲۹. گوشواره تهیق 

چهار گوشواره از دستکند تهیق کشف شده که جنس همگی از طلا بوده و تصویر شماره ۲۴ که دارای نگین فیروزه‌ای است، از هنر ملیله‌کاری هم استفاده کرده است. قطر گوشواره‌ها از ۱.۲ تا ۱.۵ سانتیمتر بوده است. 

۵-۲. انگشترها: ۴ انگشترهای مکشوفه از دستکند تهیق از جنس طلا بوده و تصویر شماره ۳۱ دارای نگین سبز و مابقی دارای نگین مشکی هستند. قطر انگشترها از ۱.۸ تا ۲.۵ سانتیمتر است. در تصویر شماره۳۳ رکاب انگشتر دارای رنگدانه‌های قرمز و سبز است.

 

تصویر۲۹. گوشواره تهیق

 

تصویر۳۶. انگشتر مفرغی تهیق 

دو انگشتر دیگر یکی از جنس نقره (تصویر ۳۵) با نگین قرمز و دیگری (تصویر ۳۶) از جنس مقرغ با نقوش هندسی روی نگین. که قطر هر دو ۲ سانتیمتر است. 

۶-۲. آینه: آینه تهیق (تصویر۳۷) دسته‌دار و دارای نقوش هندسی بوده و به قطر ۷ سانتیمتر است.

 

تصویر۳۷. آینه تهیق

 

تصویر۳۸. آینه نیشابور (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۹۲) 

آینه تزئینی نیشابور با الگوی سرتاسری از گل‌های رز شش پر تزئین شده (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۳۵). 

۳. پلاک‌ها

پلاک تصویر۳۹ به ابعاد ۱.۷در۳.۵ سانتیمتر بوده دارای نقش ستاره‌ای است، در دو طرف پلاک دو سوراخ داشته که یکی از سوراخ‌ها از بین رفته است. پلاک تصویر ۳۳ مستطیلی ۲.۵ در ۵.۵ سانتیمتر، در چهارطرف ۴ سورخ داشته و بدون نقش است.

 

تصویر۴۱. پلاک تهیق

۴. وسایل کار و کشاورزی

۱-۴. داس: جنس این داس‌ها از آهن است که تصویر۴۲:۱۳ سانتیمتر طول دارد و تصویر ۴۳:۱۲.۵ سانتیمتر است که از وسایل کشاورزی است.

 

تصویر۴۵. بیل آهنی تهیق 

۲-۴. تبرآهنی به ابعاد ۱۲ در ۱۰.۵ سانتیمتر و بیل آهنی به ابعاد ۵۵ در ۳۵ سانتیمتر است. 

۵. حلقه‌ها

حلقه تصویر شماره ۴۵ و ۴۶ از جنس آهن بوده و حلقه تصویر شماره ۴۷ از جنس مفرغ است. قطر آن‌ها ۶ سانتیمتر است.

 

تصویر۴۶. حلقه مفرغی تهیق

 

تصویر۴۷. حلقه آهنی تهیق 

 

۶. زنگوله‌ها

زنگ‌های برنزی پیدا شده در ری، استخر، سیراف و نیشابور ممکن است از دو گروه مشتق شده باشند؛ زنگ‌های بدنه گرد و زنگ‌های بدنه مخروطی. این دو گروه نه فقط در شکل بلکه در ساختار هم متفاوتند؛ نمونه اول دهانه‌ای شیاردار یا حفره‌ای سوراخ در قسمت پایین بدنه دارد. دومین نمونه پایه‌ای کاملاً باز دارد (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۲۶). زنگوله مفرغی (تصویر۴۹) به ابعاد ۱.۲ در ۳ سانتیمتر است. 

این زنگوله آهنی (تصویر۵۰) به ابعاد ۹ در ۲.۵ سانتیمتر بوده و قسمت مرکزی آن مشبک است.

 

تصویر۵۰ زنگوله آهنی از تهیق

 

تصویر ۴۹ زنگوله مفرغی (دبلیو آلن، ۱۳۹۲:۷۹) 

 

۷. اشیای پیاله‌ای شکل

این اشیای مفرغی در دو لبه دارای سه سوراخ هستند و کاربری آن‌ها نامشخص است. پیاله شماره ۵۱ دارای ابعاد ۱ در ۴ سانتیمتر و شماره ۵۲ دارای ابعاد ۱.۵ در ۳.۵ سانتیمتر هستند.

 

تصویر۵۲. پیاله مفرغی از تهیق

 

۸. سگک کمربند

این سگک مستطیل شکل بوده و دارای ابعاد ۳ در ۵ سانتیمتر است.

 

تصویر۵۳ سگک کمربند مفرغی از تهیق 

 

۹. پیسوز مفرغی

این پیسوز دارای ۸ زائده بوده و به ابعاد ۲ در ۶ است.

 

تصویر۵۴. پیسوز مفرغی از تهیق

 

جدول شماره۱: نقوش روی آثار فلزی تهیق

\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t\t \t\t \t

\t\t\t ردیف \t\t\t	\t\t\t عنوان شی   \t\t\t	\t\t\t شرح نقش \t\t\t	\t\t\t شماره تصویر \t\t\t
\t\t\t 1 \t\t\t	\t\t\t بشقاب \t\t\t	\t\t\t گیاهی \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 2 \t\t\t	\t\t\t بشقاب \t\t\t	\t\t\t هندسی \t\t\t	\t\t\t 1 \t\t\t
\t\t\t 3 \t\t\t	\t\t\t پیاله \t\t\t	\t\t\t دایره \t\t\t	\t\t\t 3 \t\t\t
\t\t\t 4 \t\t\t	\t\t\t پلاک \t\t\t	\t\t\t ستاره \t\t\t	\t\t\t 39 \t\t\t
\t\t\t 5 \t\t\t	\t\t\t قاشق \t\t\t	\t\t\t دایره \t\t\t	\t\t\t 11 \t\t\t
\t\t\t 6 \t\t\t	\t\t\t هاون \t\t\t	\t\t\t دایره \t\t\t	\t\t\t 19 \t\t\t
\t\t\t 7 \t\t\t	\t\t\t هاون آرایشی \t\t\t	\t\t\t کتیبه \t\t\t	\t\t\t 21 \t\t\t
\t\t\t 8 \t\t\t	\t\t\t سرمه دان \t\t\t	\t\t\t گیاهی \t\t\t	\t\t\t 25 \t\t\t
\t\t\t 9 \t\t\t	\t\t\t انگشتر \t\t\t	\t\t\t هندسی با رنگدانه \t\t\t	\t\t\t 33 \t\t\t
\t\t\t 10 \t\t\t	\t\t\t گوشواره \t\t\t	\t\t\t   \t\t\t	\t\t\t 28 \t\t\t
\t\t\t 11 \t\t\t	\t\t\t انگشتر \t\t\t	\t\t\t هندسی \t\t\t	\t\t\t 33 \t\t\t

نتیجه‌گیری

همانطور که گفته شد دستکند تهیق نزدیک یک روستای کوچک به همین نام است. کشف این تعداد آثار فلزی که برخی از آن‌ها همپایه و همسنگ آثار شاخص در نیشابور هستند، این احتمال را می‌توان داد که شاید این مکان یک اعیان‌نشین سلجوقی بوده است. جنس اشیاء بیشتر از مفرغ بوده لیکن جنس نقره، طلا و آهن هم در بین آثار وجود داشتند. تنوع آثار هم جالب بود چون هم وسایل تزئینی و آرایشی بود و وسایل کار و زندگی. 

پی‌نوشت: کلیه تصاویر آثار توسط نگارنده گرفته شده است. 

منابع و مآخذ

- اتینگهاوزن، ریچارد و گرابار، الک. ۱۳۸۷. هنر و معماری ۱. ترجمه یعقوب آژند. تهران. چاپ هفتم. سمت. 

- توحیدی، فائق. ۱۳۸۶. مبانی هنرهای فلزکاری و…. . تهران. چاپ اول. نشر سمیرا. 

- دبلیو آلن، جیمز. ۱۳۹۲. نیشابور، فلزکاری در اوایل دوره اسلامی، ترجمه هادی بکاییان. تهران. چاپ اول. نشر مرندیز. 

- رازانی، مهدی و بخشنده فرد، حمیدرضا و توکلی اصغر. فلزکاری سلجوقی، هنری اسلامی با هویت ایرانی. دو فصلنامه دانش و مرمت میراث فرهنگی. سال پنجم. شماره ۴. زمستان ۱۳۸۸. بهار ۱۳۸۹. 

- پوپ، آرتور اپهام. ۱۳۸۰. شاهکارهای هنر ایران. اقتباس و نگارش از پرویز ناتل خانلری. شرکت انتشارات غلمی و فرهنگی. 

- شراهی، اسماعیل۱۳۹۳. «گزارش فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی دستکند تهیق خمین». آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی (منتشر نشده). 

- شراهی، اسماعیل و صدیقیان، حسین۱۳۹۸. . «مطالعه باستان شناختی سفال‌های قرون میانی اسلامی دستکند تهیق خمین». فصلنامه مطالعات باستان شناختی پارسه، سال سوم. شماره۸. ، صص: ۱۴۱-۱۵۷. 

- لک پور، سیمین. ۱۳۷۵. سفیدروی. تهران. چاپ اول. سازمان میراث فرهنگی کشور. 

- ولیسون، اوا. ۱۳۸۰. طرح‌های اسلامی. ترجمه محمد رضا ریاضی. تهران. سمت.

 

* گزارش از رضا مظاهری، دانشجوی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان

انتهای پیام/