در استان گلستان به دلیل برخورداری از اقوام مختلف می‌توان تولیدات متنوعی از رشته‌های مختلف صنایع‌دستی خاص هر یک از اقوام را یافت. هنرمندان صنایع‌دستی جزئی از هویت هر شهر و دیاری محسوب می‌شوند و استان گلستان با ثبت حدود ۳۰ هزار هنرمند از این نظر یکی از گنجینه‌های بی‌بدیل صنایع‌دستی ایران را تشکیل می‌دهد. در این میان بانوان هنرمند، جایگاه ویژه‌ای در صنایع‌دستی استان گلستان دارند و بخش بسیاری از هنرمندان استان را بانوان تشکیل می‌دهند. 

زهرا منوچهری بانوی هنرمند گلستانی است که درزمینه صنایع‌دستی به‌ویژه رودوزی‌های سنتی مشغول به کار است. او که از یازده‌سالگی به فعالیت‌های هنری جذب‌شده است از ۵ سال قبل کارگاه خود را در شهر نوکنده شهرستان بندر گز استان گلستان راه‌اندازی کرد. دو اثر شاخص رودوزی‌های سنتی این بانوی هنرمند دارای نشان ملی است. در ادامه، گفت‌وگو میراث‌آریا را با این بانوی هنرمند گلستانی را می‌خوانید: 

لطفاً خودتان را برای مخاطبان خبرگزاری میراث‌آریا معرفی کنید؟ 

زهرا منوچهری نوکنده هستم اصالتاً از شهر نوکنده در شهرستان بندر گز استان گلستان اما در حال حاضر در شهر گرگان سکونت دارم و در رشته‌های رودوزی‌های سنتی مشغول فعالیت هستم. 

از پنج سال گذشته کارگاه سوزن‌دوزی را با عنوان «کارگاه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ترمه خاتون» در شهر نوکنده افتتاح کرده و مشغول به فعالیت هستم و کارآموزان و علاقه‌مندان به هنر به این کارگاه رجوع می‌کنند. 

اکنون حدود ۲۰ نفر در کارگاهم مشغول فعالیت هستند که از این تعداد ۱۴ نفر به صورت مستقیم در کارگاه و مابقی به صورت دائم و موقت در خارج از کارگاه برای ما فعالیت و تولید می‌کنند. 

در کارگاه ترمه خاتون علاوه بر سوزن‌دوزی‌های سنتی، بافت دومیل و تک میل، تکه‌دوزی، مکرومه‌بافی و تریکوبافی، پولک‌دوزی و منجوق‌دوزی، سرمه‌دوزی آموزش و پذیرش سفارش انجام می‌دهیم. 

یکی از دیگر از تولیدات کارگاه عروسک‌های سنتی منطقه خودمان است که با چوب و پارچه تولید می‌شود. 

این عروسک‌ها به عنوان سنت مادران این سرزمین، با این که در نهایت سادگی و به صورت سنتی تولید می‌شود و در مقایسه با عروسک‌های جدید تنوع ندارد اما به دلیل برخورداری از اصالت و سنت منطقه توجه بسیاری از کودکان را جلب می‌کند. 

تولیداتی که در کارگاه ما با استفاده از این هنرهای سنتی خلق می‌شود از جمله کوسن، روبالشی، رومیزی‌های متنوع در اندازه‌های مختلف، روتختی، تابلو، سرویس‌های آشپزخانه، کار روی لباس‌های مجلسی و خانگی، کار روی شال تخت است که برای این تولیدات سفارش‌هایی را از سایر استان‌های کشور داشته‌ایم که نشان از کیفیت خوب تولید هنرمندان و هنرجویان گلستانی است. 

چگونه به رشته رودوزی‌های سنتی علاقه‌مند شدید و آن را فراگرفتید؟ 

از سن یازده‌سالگی به فعالیت‌های هنری جذب شدم؛ در ابتدا با بهره مندی از زمان تعطیلات فصل تابستان با آموزش دیدن رشته مکرومه بافی یا زنبیل‌بافی به حوزه صنایع‌دستی ورود کردم. 

در ادامه از طریق آشنایان و اطرافیانم با رشته گلدوزی آشنا و به آن علاقه‌مند شدم و این علاقه‌مندی موجب شد تا با افزایش روحیه و پشتکار به سراغ یادگیری این رشته بروم. 

در دوره دبیرستان کلاس‌های طرح کاد در علاقه‌مندی و آموزش صنایع‌دستی، خیاطی و سایر رشته‌ها به‌ویژه برای دختران دارای اهمیت بود و زمینه ورود بسیاری را به رشته‌های هنری فراهم کرد. من نیز با بهره‌مندی از کلاس‌های طرح کاد در دوران دبیرستان توانستم رشته گلدوزی را آموزش ببینم. 

طرح کاد یا طرح کار و دانش طرح و پروژه‌ای در نظام قدیم آموزشی ایران بود که در دهه ۱۳۶۰ و اوایل دهه ۱۳۷۰ در دبیرستان‌های ایران اجرا می‌شد. در این طرح وزارت آموزش‌وپرورش دانش آموزان دبیرستانی در هر هفته یک روز را به صورت کارورزی و کارهای عملی طی می‌کردند. بیشتر محصلان پسر در کارگاه‌های نجاری، تراشکاری، مکانیکی، کابینت‌سازی و… مشغول به کار می‌شدند و دختران نیز در مدارس خود دوره‌های صنایع‌دستی، خیاطی، بافتنی، کمک‌های اولیه و… را طی می‌کردند. طرح کاد در سال ۱۳۷۳ خورشیدی کنار گذاشته شد. 

برخی تجربه‌ها و همچنین آثار شاخص خود را در حوزه صنایع‌دستی معرفی کنید. 

رودوزی جز یکی از هنرهای اصیل و قدیمی ایرانی است و شامل دوخت نخ‌ها و آرایه‌های رنگی بر روی انواع پارچه (ساده یا طرح‌دار) یا چرم بر اساس طرح‌ها و نقش‌های سنتی به روش‌های گوناگون با ابزار مختلف مانند سوزن و قلاب، برای تزئین پارچه‌ها می‌شود. 

یکی از موفقیت‌های دوران فعالیتم در حوزه صنایع‌دستی کسب نشان ملی برای تولیداتم بود. در سال ۱۳۹۸ با دو اثر رشته گلدوزی در جشنواره نشان ملی صنایع‌دستی شرکت کردم که خوشبختانه موفق شدم با کسب امتیازات لازم برای هر دو اثر نشان ملی را دریافت کنم. 

در طرح «انار خاتون» به عنوان یکی از آثار شاخصم که در این سال نشان ملی را دریافت کرد، سعی کردم با الهام از طبیعت انار را به عنوان یکی از محصولات باغی شاخص منطقه نوکنده با استفاده از رشته گلدوزی به نمایش بگذارم. 

دومین اثر که در سال ۱۳۹۸ موفق به کسب نشان ملی شد طرح «گلستان» بود که در این طرح تلاش کردم زیبایی‌های استانم را با رنگ‌ها و دوخت‌های مختلف طراحی و با گلدوزی اجرا کنم. 

در سال جاری نیز برای شرکت در جشنواره نشان ملی صنایع‌دستی، در رشته گلدوزی طرح «انار باغی» را طراحی و تولید کردم و برای جشنواره نشان ملی صنایع‌دستی ارسال کردیم که امیدوارم این آثار معرف زیبایی‌های استان گلستان باشد. 
در سال جاری نیز طرحی را به نام «انار باغی» را در رشته گلدوزی تولید و به جشنواره نشان ملی صنایع‌دستی ارسال کردم و امیدوارم با این اثر که سعی کردم معرف زیبایی‌های استان گلستان باشد، بتوانم با کسب امتیاز مناسب نشان ملی را دریافت کند. 

آیا در حال حاضر در بخش آموزش فعالیت دارید؟ 

در حال حاضر در حوزه آموزش رشته‌های مختلف صنایع‌دستی فعالیت می‌کنم و حتی هنرجویان علاقه‌مند و دارای استعداد را پس از آموزش برای فعالیت در کارگاه جذب کرده و به کار می‌گیریم. 

بیشتر دوخت‌های سنتی که در اکثر نقاط کشور اجرا می‌شود را در کارگاه ترمه خاتون به هنرجویان علاقه‌مند آموزش می‌دهیم. شاهکوه‌دوزی، بخارا دوزی، پته‌دوزی، پولک‌دوزی، سرمه‌دوزی، تکه‌دوزی، مکرومه‌بافی همچنین رشته‌های بافت مانند دو میل بافی، تک میل بافی از رشته‌هایی است که در کارگاه به هنرجویان آموزش می‌دهیم. 

علاوه بر این برای هنرجویان در هنرستان مائده شهرستان بندر گز نیز آموزش صنایع‌دستی دردو دوره مقدماتی و پیشرفته داشتیم که خوشحالم که از این هنرستان چند هنرجو در کارگاه ما مشغول به فعالیت شده و با آموزش و رفع نقص به دنبال تولید محصولات حرفه‌ای هستند. 

آیا به علاقه‌مندان توصیه می‌کنید در رشته‌های صنایع‌دستی فعالیت کنند؟ 

همیشه از علاقه‌مندان و بانوان می‌خواهم یک رشته هنری در حوزه صنایع‌دستی را آموزش ببینند. به خصوص در رشته گلدوزی و قلاب‌بافی که علاوه بر این که می‌تواند به‌عنوان محلی برای کسب درآمد فرد باشد، با پر کردن اوقات فراغت می‌تواند به لحاظ روحی و روانی و ایجاد آرامش برای افراد اثربخش باشد. 

صنایع‌دستی گلستان را چطور ارزیابی می‌کنید؟ 

به نظرم زیباترین تولیدات را در استان گلستان می‌توان مشاهده کرد. آثاری که نشات گرفته از فکر و ذهن بانوان هنرمند این استان، الهام گرفته از طبیعت و نشان‌دهنده روحیه‌ای شاد و تفکرات تولیدکنندگان آن‌هاست. 
در طول ایام فعالیت در رشته‌های مختلف صنایع‌دستی به این نتیجه رسیدم که برای خیلی از افراد علاقه‌مند به صنایع‌دستی اهمیت دارد که صفر تا صد مواد اولیه از مواد طبیعی باشد. استان گلستان به‌دلیل این که در کشت و تولید پنبه، ابریشم، پشم و… سابقه طولانی دارد و این تولیدات در استان از کیفیت بالایی در سطح کشور برخوردار است، مشتریان برای تهیه محصولات هنرمندان استان راغب هستند. 

با توجه به ثبت ملی چند شهر و روستای استان گلستان به‌عنوان شهر و روستای ملی صنایع‌دستی، آیا آیا این اقدام در حوزه صنایع‌دستی و گردشگری تأثیر مثبت خواهد داشت؟ 

قطعا می‌تواند تاثیر گذار باشد. آثار ثبت ملی شده در حوزه‌های مختلف میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مناطق مختلف در انتخاب مقصد مسافران و گردشگرانی اثرگذار است. ثبت شهر و روستاها با عنوان صنایع‌دستی نشان از اصالت، هویت و فرهنگ آن منطقه است که بسیاری از گردشگران برای تجربه و مشاهده همین اصالت و فرهنگ مقاصد سفر خود را انتخاب می‌کنند. 

تنها ملاک انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی برخورداری از ظرفیت‌های صنایع‌دستی نیست و پتانسیل‌های دیگر مناطق به لحاظ گردشگری و میراث‌فرهنگی نیز در انتخاب این مناطق، دارای اهمیت است و انتخاب چهار روستا و یک شهر استان به عنوان روستاها و شهر ملی صنایع‌دستی نشان از ظرفیت‌های بالای استان و روستاهای استان گلستان دارد. 

به عنوان یک هنرمند انتخاب این شهرها و روستاها را مناسب و متناسب با ظرفیت‌های حوزه صنایع‌دستی این مناطق می‌دانم و قطعا هر فردی خواهان مشاهده و خرید تولیدات دارای اصالت در هر یک از رشته‌های خاص این شهرها و روستاهای ملی باشد می‌تواند در این مناطق آن را یافت. 

بازار صادرات صنایع‌دستی در استان چگونه است؟ 

فعالیت‌هایی در حوزه صادرات صنایع‌دستی از سوی هنرمندان و همچنین حمایت‌هایی از سوی مسئولان صورت‌گرفته است اما تا نقطه ایده‌آل فاصله‌داریم و نیاز است در این حوزه اقدامات جدی صورت گیرد. 

باید مراکزی برای ارتباط هنرمندان و تجار در استان شکل‌گیرد تا افرادی که شناختی از حوزه صادرات صنایع‌دستی ندارند و علاقه‌مند به حضور تولیدات خود در بازارهای کشورهای مختلف هستند و محصولات تولیدی‌شان کیفیت مناسب را نیز برای صادرات دارد، بتوانند به این مراکز مراجعه کرده و با تجار مختلف ارتباط بگیرند و یا راهنمایی‌های لازم برای صادرات محصولاتشان را دریافت کنند. این مراکز می‌تواند به وسیله مسئولان امر ایجاد شود یا هنرمندان با تشکیل انجمن‌ها و تعاونی‌های خاص در حوزه صادرات این هدف را پیگیری کنند. 

این مراکز حتی می‌توانند در مشاوره به هنرمندان برای رفع نقص تولیدات و نزدیک کردن به سلایق مشتری‌های خارج از کشور هنرمندان را یاری کنند. هنرمند باید هدف اصلی و تمرکز خود را بر روی تولیدات محصولات باکیفیت و مطابق سلیقه بازار قرار دهد و درگیر سازوکار صادرات نشود. 

اداره‌‎کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان در سال‌های اخیر با تمرکز بر روی تبلیغات و بازاریابی محصولات صنایع‌دستی و برطرف کردن مشکل فروش محصولات هنرمندان استان اقدامات خوبی را اجرایی کرد. با پیگیری‌های این اداره‌کل از سال گذشته جلسات مشترکی با اتاق بازرگانی گرگان برای توسعه صادرات محصولات صنایع‌دستی هنرمندان استان تشکیل شد و نمایندگانی هنرمندان و اتاق بازرگانی در تلاش هستند تا صادرات را در بخش صنایع‌دستی استان رونق ببخشند؛ امیدواریم با حمایت‌های اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان و اتاق بازرگانی این اقدام تسریع شود. 

آیا حوزه صنایع‌دستی می‌تواند در توسعه اقتصاد کشور تاثیر گذار باشد؟ 

صنایع‌دستی از صنایعی است که تولید آن کاملا بر پایه همت بانوان و در داخل کشور عملیاتی می‌شود و می‌توان آن را نمونه کاملی از تولید ملی دانست. از مواد اولیه تا طراحی و تولید محصولات توسط هنرمندان داخل کشور اجرا می‌شود که این امر موجب خواهد شد این هنر-صنعت تاثیر بسیار مهمی در توسعه اقتصادی کشور داشته باشد. 

علاوه بر تأثیرات اقتصادی حوزه صنایع‌دستی معرف و انتقال‌دهنده فرهنگ و اصالت کشور و اقوام مختلف ایران اسلامی است و می‌توان با سرمایه‌گذاری‌های اندک تأثیرات بزرگی را در انتقال فرهنگ خود به سایر کشورها شاهد باشیم. 

دغدغه اصلی فعالان رودوزی‌های سنتی استان چیست؟ 

بازار فروش یکی از دغدغه‌های اصلی هنرمندان صنایع‌دستی و علی‌الخصوص رشته رودوزی‌های سنتی است. ایجاد بازارچه‌ها و فروشگاه‌های دائمی صنایع‌دستی در نقاط مختلف استان می‌تواند در رونق فروش هنرمندان تاثیر گذار باشد. 
متاسفانه هنرمندان استان گلستان از سال ۱۳۹۸ تاکنون در بخش فروش دچار خساراتی شدند. این خسارات از بروز سیل و آب‌گرفتگی چند شهرستان استان در نوروز ۱۳۹۸ آغاز شد و با شیوع کرونا ویروس افزایش یافت. در این سال‌ها هنرمندانی که نتوانستند خود را با شرایط جدی هماهنگ کنند، باعدم برگزاری بازارچه‌های موقت، جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های ملی و استانی بازار فروششان محدود شد. 

تهیه مواد اولیه یکی دیگر از مشکلات هنرمندان صنایع‌دستی است. متاسفانه بازاری برای تهیه مواد اولیه تولیدات در استان نداریم و بسیاری از هنرمندان مجبورند مواد اولیه تولیدات خود را از سایر استان‌های کشور تهیه کنند. برای تهیه نخ به عنوان یکی از مواد اولیه رشته رودوزی‌های سنتی در استان با مشکل مواجه هستیم و مقدار کمی از آن را می‌توانم در استان تهیه‌کرده و مابقی نیاز را از استان‌های دیگر مانند کرمان، سیستان و بلوچستان و… تهیه کنم که این موارد در کنار یکدیگر موجب سختی کار هنرمندان می‌شود. اما در صورتی که مواد اولیه با قیمت و کیفیت مناسب در استان قابل دسترس باشد قطعا بر روی علاقه‌مندی برای تداوم فعالیت در حوزه صنایع‌دستی و همچنین افزایش کیفیت تولیدات تاثیرگذار خواهد بود. 

هنرمندان صنایع‌دستی در این شرایط سخت و با توجه به مشکلاتی که در چند سال اخیر با آن مواجه هستند مانندعدم برگزاری جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و…، عدم ثبات قیمت‌ها و افزایش بی‌رویه قیمت موارد اولیه و… نیازمند حمایت هستند. این حمایت‌ها نباید صرفا امهال بازپرداخت تسهیلات و اعطای تسهیلات جدید باشد و باید حمایت‌های مالی بلاعوض برای هنرمندان فعال در نظر گرفت تا آن‌ها بتوانند درراه حفظ این هنرهای فاخر استان و سطح کشور تلاش کنند. 
مسئولانی که برای شیوه حمایت‌ها برنامه‌ریزی می‌کنند باید شناخت کافی از حوزه صنایع‌دستی داشته باشد و بر مشکلات و دغدغه‌های هنرمندان واقف باشد تا بتوانند بسته‌های حمایتی مناسبی را برای هنرمندان تدوین کنند. 

فروش محصولات شما از چه طریقی است؟ 

فروش محصولات تولیدی کارگاه ترمه خاتون بیشتر با عرضه به صورت حضوری در کارگاه و همچنین فروش اینترنتی است. علاوه بر این برای فروش محصولاتمان در نمایشگاه‌ها جشنواره‌های مختلف نیز شرکت می‌کردیم که متاسفانه با شیوع کرونا این نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها برگزار نمی‌شود. 

صفحه کارگاه صنایع‌دستی ترمه خاتون در شبکه‌های اجتماعی به آدرس @_termeh_khatoon است که در آن محصولاتی نظیر سرویس مبلمان منزل شامل سرویس‌های رومیزی، روتختی، روبالشی، کوسن، کارهای بافت و… عرضه می‌شود. 

علاوه بر فعالیت خودم همه همکاران ما در کارگاه در فضای مجازی فعالیت می‌کنند و محصولات را معرفی می‌کنند. 

شیوع کرونا تأثیری بر روی فروش شما و هنرمندان استان داشت؟ 

بحران کرونا بر روی فروش آن دسته از هنرمندانی که خود را با شرایط جدید وفق نداده و از فضای مجازی برای عرضه محصولاتشان بهره نبردند بسیار اثر منفی داشته است. برخی از هنرمندان متاسفانه همانند سال‌های پیش از کرونا منتظر حضور در نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های حضوری هستند و از فضای مجازی و تاثیر آن در فروش غافل شدند. 

شیوع کرونا به لحاظ فروش محصولات تولیدی کارگاه ما تاثیر منفی نداشته است و بلکه با بهره مندی از فضای مجازی رشد در فروش را نیز شاهد هستیم و از طریق فضای مجازی و معرفی در شبکه‌های اجتماعی با مشتری‌ها و سرمایه‌گذارانی از سایر استان‌های کشور آشنا شدیم. 

تاثیر شیوع کرونا برای کارگاه ما بیشتر در اجرای کارها در کارگاه بوده است و مجبور شدیم افراد حاضر در کارگاه را کاهش داده. و افراد در منازل خود تولید را ادامه دهند و یا در مواقع لزوم به صورت محدود در کارگاه حاضر شویم. 

خوشبختانه با شناخت ۸۰ درصدی از بازار فروش محصولات تولیدی کارگاه، فروش خوبی را تجربه می‌کنیم. 

برگزاری نمایشگاه‌های حضوری صنایع‌دستی و شرکت در آن برای هنرمندان قطعا تأثیرات مثبت خواهد داشت. این تاثیر مثبت علاوه بر فروش، برای ایجاد ارتباطات جدید، آشنایی با سرمایه‌گذاران و تجار، کسب تجربه‌های بیشتر در تولید با آشنایی هنرمندانی از نقاط مختلف کشور و… بسیار با اهمیت است اما اکنون‌که درگیر شرایط کرونا هستیم و این نمایشگاه‌ها برگزار نمی‌شود باید هنرمندان توجه اصلی خود را به حضور در فضای مجازی و عرضه تولیدات در این عرصه قرار دهند. 

و سخن پایانی…

به‌عنوان یکی از فعالان حوزه هنر صنایع‌دستی به علاقه‌مندان ورود به این حوزه می‌گویم هنر جنسیت نمی‌شناسد و مرز ندارد و هر فردی که هنر کوچکی را فراگیرد و در آن فعالیت کند علاوه بر محلی برای کسب درآمد می‌تواند آرامش روحی برای فعالان این حوزه به ارمغان آورد. 

در این شرایط سخت اقتصادی که به واسطه تحریم‌ها و شیوع کرونا بر مردم کشور تحمیل‌شده است صنایع‌دستی می‌تواند محل درآمدی برای خانواده‌ها باشد. می‌توانیم با آموزش در این حوزه و سرمایه‌گذاری‌های اندک برای خود حرفه‌ای را انتخاب و آن را گسترش داده و در آینده به عنوان یک کارآفرین به خانواده‌های بیشتری برای ورود به این حوزه کمک کنیم. 

فضای مجازی علاوه بر ضررهایی که ممکن است برای خانواده‌ها داشته باشد، ظرفیت بسیار عظیمی برای کسب درآمد و عرضه محصولات است. شیوه استفاده ما از این فضا تعیین کنند سود و زیان آن برای ماست. 

از اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان و همچنین همکاران اداره شهرستان بندر گز برای حمایت‌ها و توجه به هنرمندان صنایع‌دستی نهایت تشکر و قدردانی را دارم. 

 

* گفت‌وگو از ابوالفضل آذری، کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گلستان

 

 

انتهای پیام/