واکاوی عقدنامه‌های ازدواج عهد قاجار در استان سمنان

کهن‌ترین عقدنامه‌هایی که از دوره اسلامی به دست ما رسیده‌اند، عمدتاً مربوط به اوایل دوره قاجار به‌ بعد هستند. عقدنامه‌ها از آنجا که با مهم‌ترین نهاد زندگی اجتماعی ایرانیان، یعنی خانواده مرتبط است، سندی بسیار با ارزش محسوب می‌شوند.

قباله‌های ازدواج را از لحاظ هنری می‌توان به عناصر گوناگونی گروه‌بندی کرد: خطاطی، مهرها، خطوط اسلیمی‌هندسی تذهیب و نوع رنگ‌آمیزی به کار رفته در نقاشی‌ها. 

متن فارسی سند با خط نستعلیق یا نستعلیق شکسته و متن عربی که حاوی آیات قرآن کریم و احادیث است به خط نسخ یا ثلث نگاشته شده‌اند. همچنین از خط سیاق که در عهد قاجار محاسبات مالی و ریاضی را با آن می‌انگاشته‌اند در تعیین میزان و مبلغ صداق در کنار حروف و اعداد ریاضی استفاده می‌شده است. 

ویژگی‌های متنی و محتوایی عقدنامه‌ها

تحمیدیه و متن آغازین: عقدنامه‌ها با حمد و ثنای خداوند یکتا در قسمت فوقانی سند شروع می‌شود. سابقه ستایش خداوند متعال در متون فارسی به‌ویژه عقدنامه‌های ازدواج در اسناد پازند و پهلوی، به قبل از اسلام می‌رسد. 

در قباله‌های نکاح، پس از حمد و ثنا، با آوردن کلمه «اما بعد» یا «بعد» نگارنده سند به بیان علت رخ دادن امر ازدواج پرداخته و علت را اجرای دستورات خداوند متعال و تعالیم دین مبین اسلام در جهت بقای نسل بشر دانسته‌اند. 

معرفی زوجین: دومین قسمت از متن قباله‌های نکاح پس از حمد و ثنا (تحمیدیه)، معرفی زوجین بوده است. از نشانه‌های دیگر همچون آوردن نام والدین زوجین به همراه القاب اجتماعی آن‌ها ما پی می‌بریم که این افراد از چه خانواده‌ای و دارای چه موقعیت اجتماعی بوده‌اند. ویژگی و صفات زوجه از جمله رشیده، بالغه، باکره و عفیفه جزئی از آداب معرفی زوجه بوده است. 

صداق: از بخش‌های حائز اهمیت در متن قباله‌های ازدواج بوده است که در آن میزان وجه نقد یا ملکی که می‌بایست به‌عنوان مهریه به زوجه اعطا گردد ذکر می‌شده است. در اسناد و قباله‌های ازدواج از وجه نقد، نقره یا طلا، باغ، زمین و حتی پارچه ابریشم و پوشاک تحت عنوان صداق، مهر عروس می‌شده است. 

دعای اختتامیه: دعا در قباله‌ها با مضامینی که خواستار بهبود نسل بشر و توفیق یافتن زوجین در امر زناشویی و تقاضای فرزندان نیکو، صالح و سالم از خداوند متعال همراه است. در پایان عقدنامه نیز تاریخ ثبت سند به شکل سال‌شمار هجری قمری می‌آمده است. 

در میان اسناد موجود در خزانه اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان، تعدادی از اسناد مربوط به عقدنامه‌های دوره قاجار وجود دارد که هر کدام از این اسناد با توجه به کمبود منابع در بیان مسائل اجتماعی، فرهنگی و آشنایی با اوضاع این برهه از تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار است. در این پژوهش ضمن بازخوانی و ارائه گزارش حفاظت و مرمت یکی از عقدنامه‌ها، توضیحات مختصری درباره ویژگی‌های متنی و محتوایی عقدنامه‌های دوره قاجار داده شده است. 

این عقدنامه در تاریخ بیست چهارم شوال سال ۱۳۴۷ ه ق نوشته شده و عرض آن ۴۰ و طول آن ۶۰ سانتی‌متر است که متن عقدنامه با رنگ مشکی روی کاغذ کرم رنگ و به خط شکسته نستعلیق است و با نقوش اسلیمی به رنگ طلایی، صورتی و آبی تزئین شده است. در قسمت بالا و حاشیه چپ و راست، امضا و مهر شاهدان دیده می‌شود و متن آن با عبارت «بسم‌الله الرحمن الرحیم هو المولف بین القلوب» شروع می‌شود و بعد از آن چند سطر با عباراتی مسجّع و مصنوع و آیات و روایات در توجیه و اهمیت نکاح آورده شده است. 

متن عقدنامه

«بسم‌الله الرحمن الرحیم هو المولف بین القلوب

حمد و سپاس بی‌قیاس شایسته ذات هدایت اقتباس معلی اساس قادریست که در ذیل عاطفت خود نوعروسان

حجله عفت و طهارت را بزیور هو الست کانهن الیاقوت و المرجان مزین نموده و کل نشاط مخدرات حجرات

لطافت را در بوستان نزاکت توأمان جان بزواهر فیض مظاهر فیهن خیرات حسان شکفته و خندان نمود

و فرش هو الست بین الذکر و النثی بدستیاری و زوجناک‌ها بنوید امید متکین علی فرش بطائنها

من استبرق وجنی الجنتین‌دان بر سبزه را ز موالفت گسترانیده و عروس و داماد برگزیدگان عالم… را بلباس خوش

مزاوجت و مناکحت آراسته و بشارت یخرج منها اللولو و المرجان مستبشر گردانیده و گلهای طبیعت

و متابعان شریعت و راهروان طریق حقیقت را بینام نشاط اندوزی حور مقصورات فی الخیام بشکفانیده

و درود نا معدود برسید بشرو امر ناهی خیر و شر صاحب دودمان رسالت و پیشوای امور دنیا و آخرت که صدای کوس

النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی بگوش هوش عالمیان رسانیده اعن سید المرسلین و خاتم النبیین

محمد و آله الطاهرین و بعد در خوشترین وقتی قرار ز اوقات عقد نکاح دائمی صحیح شرعی ملی اسلامی واقع و صادر شد فی‌مابین عزت شعار

نیکوکردار مشهدی عبدالکریم سلمانی ولد صدق مشهدی محمد حسین دامغانی الاصل و عاقله بالغه باکره عصمت پناه مسماه هاجر خواتون

صبیه عزت شعار مشهدی علی رضاحداد بوکالت والد ماجد خود بشهادت شهود در صدر و هامش بصداق مبلغ یکصد تومان وجه رایج بشرح در ذیل

باغ واقعه در باغستان اسطرخ محله کوشمغان بموضع و نهر سید تمامی و همگی مساحت سه قفیز شایع کامل از کل یکقطعه از قمر ومدخل محدود بحدود اربعه

باغ حاجی محمد رحیم و برخی باغ…بکوچه و نهر… کالغرب…بباغ ابراهیم مزارعی یقین ناکح قیمت ذالک مبلغ چهل تومان…دکان واقعه در راسته علی آقا بنا و آقا بابا عبدوست…صیغه

بازار مرحوم شیخ علاالدوله که برادر ناکح (مشهدی رضا) بناکح صلح نمود و ناکح عوض بعضی از حق الصداق یقین نموده تمامی و همگی (۴۳۸۸) نصف شایع کامل از کل یک درب

دکان قیمت ذالک مبلغ چهل تومان مسینه آلات عمل کاشان و قرنچاه بالمناصفه مقدار پنج من به وزن تبریز یقین والده

ناکح قیمت ذالک مبلغ ده تومان…نقد ما فی الذمه ناکح مبلغ ده تومان… و لوازم زن از ایقاع صیغه شرعیه… قبولا بتوسط

وکیلین جانبین معمول افتاد و تمامی اشیا مرقومه از حق الصداق منکوحه بزمه وتصرف ناکح است که عند طلبها باطلاع یکی از حکام

شرح مطاع بمنکوحه یا بوکیل منکوحه کارسازی نماید و عذری نیاورد… فی بیست چهارم شهر شوال المکرم مطابق سنه ۱۳۴۷ »

مراحل حفاظت و مرمت عقدنامه 

با توجه به شرایط نامناسب نگهداری، اثر دچار آسیب‌های فیزیکی زیادی شده و دارای استحکام کافی بود. مستند نگاری و آسیب‌شناسی، ثبت آسیب‌های وارده، پاک‌سازی به روش مکانیکی، باز کردن مرمت‌های قدیمی، استحکام‌بخشی، مرمت وصالی پارگی‌ها با استفاده از چسب و کاغذ مخصوص، انتخاب کاغذ مناسب برای رنگ کردن با استفاده از مواد رنگینه گیاهی، پر کردن کمبودهای سند و پرس نهایی از جمله فعالیت‌های انجام شده برای مرمت این اسناد بود. پس از پاک‌سازی و پر کردن کم‌بودها، نسخه خطی استحکام‌بخشی و بسته‌بندی و آماده نمایش شد. با توجه به اینکه کاغذ با تأثیرگذاری عوامل فیزیکی، شیمیایی و زیست‌محیطی به‌راحتی از بین می‌رود، این اسناد پس از مرمت در مخزن مناسبی که ویژه نگهداری کتب و نسخ خطی است، حفاظت می‌شوند. 

 

* گزارش از راضیه طاهری، کارشناس حفاظت و مرمت آثار تاریخی استان سمنان

انتهای پیام/

کد خبر 14000720863685

برچسب‌ها