بنا به اظهارات خادم مسجد و تحقیقات محلی می‌توان گفت این مسجد در ابتدا و پیش از آنکه در سال ۱۲۷۵ توسط محمد بن عباس بحرینی یا همان سید عالم تبدیل به مسجد شود کاروانسرا بوده است و این ادعا زیاد هم دور از حقیقت به نظر نمی‌رسد، چراکه ساختن مسجد در جای ابنیه گذشته امری مرسوم بوده است و دیگر این‌که برخی اعتقاد دارند مناره صورت تکمیل یافته «میل» است. میل بنای بسیار بلند و باریکی است که درگذشته در کنار هر کاروانسرا می‌ساخته‌اند و بلندی آن در حدی بوده است که از کاروانسراهای بعدی و قبلی در همان مسیر قابل‌دیدن باشد، دیدن این میل‌ها در مسیر مانع از گم‌شدن مسافران در راه می‌شده و شوق رسیدن را در دل آن‌ها زنده می‌کرده است. بعدها بسیاری از این میل‌ها به مناره تبدیل می‌شود و ممکن است مناره مسجد ملک بن عباس هم از همین دست باشد. 

البته خادم مسجد می‌گویند که مناره اولیه در نقطه مقابل و سمت دیگر مسجد قرار داشته که تخریب می‌شود و هم‌زمان با تأسیس مسجد توسط سید عالم دوباره ساخته می‌شود. در اسناد به‌دست‌آمده از اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، قدمت مناره را به دوره تیموری نسبت داده‌اند. 

مردم بندرلنگه این مسجد را بیشتر به نام «منار کج» یا مسجد «سید عالم» می‌شناسند. 

مسجد ملک بن عباس متعلق به دوره صفویه است. مساجد بندرلنگه هر یک دارای ویژگی‌های منحصر به خود است که آن را در نوع جالب می‌کند. 

پلان مسجد

قسمت اعظم پلان این مسجد تقریباً به شکل یک ذوزنقه‌ای قائم‌الزاویه است؛ اما میزان کجی ساق مورب آن بسیار کم است در کل می‌توان آن را مستطیلی در نظر گرفت که کشیدگی آن در راستای محور جنوب شرقی – شمال غربی است اما در تقسیم‌بندی داخلی کشیدگی اجزا مانند شبستان و فضای بسته در راستای محور جنوب غربی، شمال شرقی است. این به این دلیل است که قبله به سمت جنوب غرب است و به‌این‌ترتیب می‌توان صف‌های طویل‌تری در مسجد ایجاد کرد. 

فضاهای اصلی این مسجد بانظمی ساده و قابل‌قبول و البته بسیار ابتدایی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و پیچیدگی خاصی ندارند. باید توجه داشت که وضوخانه مسجد درگذشته به فاصله حدود پنجاه قدم دورتر از مسجد کنونی قرار داشته و به‌مرور زمان دچار آسیب‌دیدگی جدی شده است و بقایای آن هنوز باقی است. سرویس‌های بهداشتی جدید هستند و به‌عنوان بخش الحاقی بنا محسوب می‌شوند. 

باآنکه این بنا در عصر صفویه احداث شده است و در این عصر مساجد به اوج شکوه خود می‌رسند و غالبا با چهار ایوانی هستند اما این بنا به فرمی بسیار ابتدایی ساخته‌شده است و تنها تزئینات این بنا کمی پیشرفته است که البته آن‌هم سادگی خاص خود را دارد و به‌پای ابنیه هم‌دوره‌اش نمی‌رسد. 

ورودی‌ها

این مسجد دارای دو ورودی است که تقریباً در یک راستا قرار دارند و یکی از این ورودی‌ها به داخل کوچه پشتی مسجد باز می‌شود و در این قسمت غالباً قفل است. 

ورودی اصلی مسجد در سمت خیابان اصلی است اما از آن حدود ۵۶ قدم فاصله دارد. ورودی از خیابان اصلی زیاد مشخص نیست و با زاویه تقریباً عمود نسبت به خیابان قرار دارد و پشت حجم بیرون زده اتاق سرایدار و انبار مسجد پنهان‌شده است. 

در متعلق به دوران قدیم است اما روی آن دستگیره جدید نصب کرده‌اند تا قابل قفل‌کردن باشد. تاریخ تأسیس مسجد (۱۲۷۵ ه. ق) بر سردر آن نصب شده است. به‌جز سرویس‌های بهداشتی جدید، در کلیه قسمت‌های مسجد متعلق به زمان ساخت آن است و از دبی به ایران حمل شده است.

مناره

مناره این مسجد در سال ۱۲۳۷ هجری قمری ساخته‌شده است و از تزئیناتی زیبا بهره‌مند است. ارتفاع آن از سطح زمین ۳۲ متر است. این مناره به علت نشست‌های زمین کج شده است که نشان ازعدم مکان‌یابی صحیح دارد. 

مناره ۴۷ پله دارد که درگذشته توسط مؤذن برای گفتن هر نوبت اذان پیموده می‌شده است اما امروزه با نصب بلندگوهایی گرداگرد قسمت فوقانی مناره و کنترل از پایین، مبادرت به پخش اذان می‌کنند. 

در سمت راست ورودی هفت پله دیده می‌شود که انسان را به ورودی مناره هدایت می‌کند. در این قسمت متعلق به زمان ساخت مسجد و ازمنه قدیم است. 

حیاط

اگرچه مناره این مسجد بسیار شاخص است اما آنچه در بدو ورود به حیاط توجه بیننده را به خود جلب می‌کند پنج طاق منحصربه‌فرد است که در دو ردیف بر ستون‌هایی استوانه‌ای قطور قرار گرفته‌اند و این ستون‌ها سقف شبستان را تحمل می‌کنند. 

فرم این طاق‌ها شبیه فرم‌هایی است که در معماری هندی دیده می‌شود و چنان‌که خواهیم دید در اغلب نقاط این مسجد (قسمتی که درگذشته احداث‌شده است) روی این فرم تأکید شده است. 

تمام فضاها پیرامون حیاط قرار گرفته‌اند و مستقیماً به حیاط راه دارند، به‌جز نمازخانه که پس از شبستان قرار گرفته است. حیاط مستطیل شکل با موزاییک فرش شده است و هنگامی‌که در پشتی مسجد باز است مانند یک مسیر عبوری عمل می‌کند به‌خصوص که از کنار مسجد به علت وجود مسیر رودخانه که برای هدایت آب ناشی از باران‌های فصلی تعبیه شده است، مسیری برای عبور و مرور نیست. غیر از آن حیاط نقش ارتباط‌دهنده فضاها را دارد.

شبستان

این قسمت دو ردیف ستون با پلان دایره دارد. این ستون‌ها بر پایه‌ای مربع شکل قرار گرفته‌اند که ارتفاع آن۳۲ سانتی‌متر است. ردیف ستون‌های خارجی (رو به حیاط) شبستان دارای هفت طاق است. ستون‌های این طاق‌ها در نقاط انتهایی که به دیواره پیرامونی چسبیده است پلان نیم‌دایره دارند. 

شبستان را در دو قسمت موردبررسی قرار می‌دهیم. 

فضای میان ردیف‌های اول و دوم ستون‌ها

در ضلع جنوب شرقی بین ردیف اول ستون‌های شبستان و ردیف دوم یک طاق کلیل دیده می‌شود که درگذشته کاملاً باز بوده و امکان تهویه هوا را فراهم می‌آورده است. اما امروزه آن را برای جلوگیری از ورود افرادی که از کوتاهی دیوار سوءاستفاده می‌کنند، بسته‌اند و فقط قسمتی از بالای آن را باز گذاشته‌اند. فرم این گشودگی از فرم طاق‌ها تبعیت می‌کند. در ضلع شمال غربی نیز یک طاق با همین فرم دیده می‌شود که به راه‌پله و ازآنجا به فضای بام و هوای آزادراه دارد و از این راه به تهویه فضا کمک می‌کند. این طاق کاملاً بسته‌شده است و تنها روزنه‌ای در آن‌ها باز است. 

در قسمت زیرین طاق در ضلع شمال شرقی دو فرورفتگی کوچک تعبیه‌شده است که احتمالاً برای گذاشتن وسایلی مانند مهر و تسبیح و کتاب استفاده می‌شده است. زیر طاق دو دریچه برای تهویه قرار داشته است که در زمان گذشته با درهای چوبی کوچک مسدود می‌شده‌اند و نمونه‌هایی از آن در بنا دیده می‌شود. اما در حال حاضر از تخته‌های سه‌لایی برای بستن آن‌هایی که به دلایلی درشان مفقودشده است استفاده کرده‌اند. در ضلع شمال غربی زیر طاق در بام قرار دارد. سقف این قسمت با تیرهای چوبی پوشیده شده است که از ویژگی‌های معماری این منطقه است. غالباً این چوب‌ها را از هند می‌آوردند که چندل نام دارد. 

فضای میان ردیف دوم ستون‌ها و دیوار نمازخانه

ردیف دوم ستون‌های شبستان یک‌درمیان فرم‌های شاخ بزی و کلیل دارند. در ضلع جنوب شرقی بنا دو طاق کلیل دیده می‌شود که درگذشته باز بوده‌اند و در حال حاضر به همان دلایل گفته‌شده برای طاق مجاور در بخش اول شبستان و به همان اندازه بسته‌شده‌اند. در زیر این طاق‌ها دو طاقچه و در زیر طاقچه‌ها دو دریچه کوچک با درهای چوبین دیده می‌شود که نقش آن‌ها مثل همانندهایشان در نیمه اول شبستان است. 

سقف این قسمت نیز با تیرهای چوبی پوشش داده‌شده است. این فضا از سمت راست با دیوار جداکننده شبستان و نمازخانه محصور شده است. در این دیوار ۹ در تعبیه‌شده است که برخلاف اغلب بناهای تاریخی نسبت به فضای خالی میان طاق‌ها نظم خاصی ندارند. این درها همان درهای زمان ساخت مسجد هستند و قدمت تاریخی دارند و به سمت نمازخانه باز می‌شوند. 

در قسمت فوقانی هر در، مشبک‌هایی گچ‌بری شده و ظریف با طرح‌هایی متنوع در دو ردیف تعبیه‌شده است. مشبک‌های ردیف فوقانی متناسب بافرم طاق‌های ردیف مقابل بوده و یکی در میان باهم فرق می‌کنند: کلیل-شاخ بزی و مابین هر دو مشبک فرمی از کلیل روی دیوار کنده‌کاری‌شده است. تمامی جزئیات روی دیوار با گچ‌بری‌های ظریف تزئین شده‌اند. 

نمازخانه

شاخص‌ترین عنصر در این فضا ردیف طاق‌هایی است که با همان ترتیب طاق‌های میان شبستان و حیاط قرار گرفته‌اند. دورتادور این فضا را طاقچه‌هایی با فواصل تقریباً یکسان از یکدیگر پرکرده‌اند. با همین ترکیب و ظاهر دریچه‌هایی در اضلاع شمال غربی و جنوب شرقی تعبیه‌شده‌اند، دریچه‌های ضلع جنوب غربی در مقابل درهای ضلع شمال شرقی (دیوار شبستان) قرار دارند و به‌این‌ترتیب در فضای داخلی کوران هوا ایجاد می‌شد. از آثار به‌جای مانده روشن است که ظاهر دریچه‌ها و طاقچه‌ها ازنظر فرم و اندازه با یکدیگر هماهنگ بوده‌اند (در حال حاضر هر یک از طاقچه‌های ضلع جنوب غربی را به‌نوعی و شکلی با چارچوب‌های چوبی و آلومینیومی آراسته‌اند!) و به فراخور حال استفاده‌های گوناگونی دارند. سقف این قسمت بنا نیز مانند قسمت‌های پیشین با تیرهای چوبی به رنگ قهوه‌ای تیره پوشش داده‌شده است. 

از زیر سقف تا نیمه‌های دیوار گچ‌بری‌هایی بافرم کلیل روی دیوار انجام‌شده است. محراب در ضلع جنوب غربی قرارگرفته است و فرم و تزئیناتی بسیار ساده دارد. 

منابع: 

– رضی، هاشم. آیین پرراز و رمز میترایی، نشر پژوهش

– پیرنیا، محمد کریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، چاپ دهم ۱۳۸۴، انتشارات سروش دانش. 

– شمس، صادق، جلوه‌هایی از هنر معماری ایران‌زمین (واژه‌نامه سنتی معماری ایران)، چاپ اول، ۱۳۸۸ نشر علم و دانش و نوآوران دانشگاهی. 

– زارعی، محمدابراهیم. آشنایی با معماری جهان. چاپ ششم ۱۳۸۵. انتشارات فن‌آوران. 

– کیانی، محمد یوسف، معماری ایران (دوره اسلامی)، چاپ هفتم۱۳۸۷. انتشارات سمت. 

– مهندسین مشاور نقش. نقد آثاری از معماری معاصر ایران، چاپ اول۱۳۷۸، نشر مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. 

 

* گزارش: حدیث آوازه و سمیه زاهدی نژاد

انتهای پیام/