می‌توان گفت بافتن پارچه و گلیم تقریبا از یک زمان رواج یافته است. حتی می توان گفت انسان پیش از آنکه دست به ساختن خانه بزند، اقدام به بافتن کرده است و برای بافتن پارچه از الیاف ظریف‌تر و برای بافتن گلیم از الیاف ضخیم‌تر استفاده می‌کرده است.

نقش گلیم‌ در تمدن باستانی

در سال 1949 در سرزمین روسیه یک قطعه قالی به نام قالی (پازیریک) به حال انجماد پیدا شد که مربوط به 350 تا 500 سال قبل از میلاد مسیح بوده و به این ترتیب وجود قالی و گلیم در تمدنهای باستانی فلات ایران ثابت گردید. فرش یاد شده دارای 3600 گره متقارن در هر دسی‌متر مربع است.

نقش آن قالی بیانگر این است که برای رسیدن به چنین مهارتی در قالی بافی لازم است که بافنده از یک سنت حداقل هزار ساله برخوردار باشد. بدین ترتیب تاریخ پیدایش هنر گلیم بافی و قالی بافی در ایران حدودأ بین1500 تا 2000 سال قبل از میلاد تعیین شده است. از آنجایی که گلیم زودتر از قالی بافته شده، تاریخ گلیم بافی به 3000 سال پیش از میلاد عنوان شده، که تاریخ آغاز نساجی است و از وسایل بافتنی که از بهشهر به دست آمده و تاریخ آن متعلق به 600 سال قبل از میلاد است ، نشان می دهد که از موی بز و گوسفند استفاده می شده است. اما در مورد پارچه مشخص نیست که از همین الیاف استفاده می کردند یا نه. در تپه های سیلک کاشان نمونه بافت پارچه متعلق به 4700 سال پیش به دست آمده است.

خوشه گلیم در لرستان

در کلیه شهرهای استان لرستان گلیم بافی رواج دارد و در شهرهای کوهدشت، نورآباد و الشتر به صورت پیشه اصلی به شمار می رود و استان ما جزو اولین استان‌های دارای خوشه بافت در این رسته است.

در حال حاضر گلیم وسیله ای است که به عنوان زیر انداز و پرده در چادرها و محل های عمومی نظیر قهوه خانه ها و نیز در تهیه لوازم زندگی و کار، مانند رختخواب بند (چادر شب)، سجاده، خورجین، جوال دیوارهای چادر، جل اسب، پشتی، سفره و ... استفاده می شود که در این مقوله توضیح داده شده است. لازم به ذکر است که بافت گلیم و استفاده از آن تقریبا در تمام نقاط ایران رایج است.

واژه گلیم در دنیا

واژه گلیم بطور ساده یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خواب گره خورده است. نام این فرش در زبانهای مختلف با انواع گوناگونی استعمال می‌شود. گلیم در افغانستان کیلیم، دراوکراین ‌پلاس ، در قفقاز ‌لیاط، در سوریه و لبنان چیلیم نامیده می شود. بعلاوه صنعت صاف بافی بشکلی در همه جهان از دشت های وسیع آمریکا تا اسکاندیناوی واندونزی یافت می‌شود. گاهی فقط شباهتی در ساخت آنچه تولید می‌شود وجود دارد لیکن دیسیپلینی که ناشی از مواد وتکنیک کار است اغلب منجر به شباهت های بارزی در نقوش وهیئت فرشها می‌شود.

تا همین اواخر گلیم بطور کلی توسط مجموعه داران وسوداگران قالی های مشرق زمین، فرشی بسیار نازل وناچیز تصور می‌شد ولی در دو دهه اخیر علاقه مندی نسبت به جنبه های تزیئنی و جمع آوری گلیم پدیدار گشته وامروزه انواع گلیم در سراسر دنیای غرب طالبان وطرفداران روز افزونی را کسب کرده است.

فن تخت بافی شامل رشته های پشم و مو یا الیاف نباتی در هم بافته ،باید بر حسب احتیاجات اساسی تمدنهای اولیه برای پوشش و پناهگاه و وسیله انبار کردن و همچنین برای وسایل راحتی ساده مانند فرش و مخده بوجود آمده باشد . در تاریخ به بافندگان و پارچه بافته شده اشارات بسیاری رفته است.

از تحقیقات به عمل آمده اینگونه به نظر می‌رسد که گلیم یک شیی اساساً تزئینی، اثاثی قابل حمل و عملی ، در طی روزگاری دراز برای مردم خاور میانه وآسیا بوده است. گلیم همراه جواهرات ولباس ‌وسائل خیمه و خرگاه و یراق حیوانات و ‌هویت طوایف روستانشین و عشایر صحراگرد را تشکیل می‌داده است. گلیم به عنوان فرش روی زمین و دیوارهای خیمه و خانه ها و مساجد و پوشش حیوانات و کیسه و خورجین تولید می شد وبیشتر آسیای صغیر در قرون هفده و ‌هیجده بخاطر تولید گلیم و تجارت آن شهرت یافت. ثروت خانواده بصورت گلیم و قالی، ‌فلزات قیمتی و حیوانات ذخیره می‌شد و هنگام قحطی و بحران های اقتصادی این اموال را می‌توانستند در مقابل غله معامله کنند ویا اینکه به پول رایج محلی تبدیل نموده و در نزدیکترین بازارهای شهری از آن استفاده نمایند.

اهمیت گلیم در خانواده؛ بخش ثابت جهیزیه

گلیم در خانواده همیشه به عنوان بخشی از جهیزیه و مهریه عروس نقش عمده داشته است . موقعیت و منزلت هر خانواده مستقیماً به نوع و مقدار جهیزیه عروس ارتباط داشت و این امر تا حدی مبین این نکته است که چرا گلیم در گذشته با این همه هنرمندی و ابتکار بدون توجه به سودی که در بازارها از آن حاصل می‌شد، به خود مصروف می‌داشته است. مراسم ازدواج و وضع زندگی عشایر ، ‌انتقال انواع گلیم های سنتی را به عنوان ارث تقاضا می‌کرد. همچنین گلیم در خانه به روش سنتی برای فرش کف خانه، بالش وپشتی و نازبالش ،‌کیسه های انباری ،‌ بستر و مقاصد رسمی و پذیرایی بکار می‌رفت،‌ نمایش ثروت با انباشتن گلیم ها و منسوجات نفیس جهیزیه در اطراف اتاق که در واقع بانک پس انداز بافتنی هاست ،‌ یک نوع تفاخر بود. از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم طوایف عشایری شیوه منسجم زندگی خود را ازدست دادند و به اقامت در نواحی مختلف پرداختند و زندگی خود را از راه معامله وتعویض جنس ادامه دادند لذا هر نوع طراحی را که باب روز و قابل فروش بود تولید می‌کردند و این باعث شد بعضی از اجناس دیگر تولید نشود.

امروزه تولید گلیم های روستایی وعشایری بر اساس بازار وتجارت صورت می‌گیرد و اکثر سفارش‌ها بوسیله طراحان غربی توصیه می‌شود که روشن است دلایل برای بافت گلیم در سال‌های اخیر بسیار تغییر کرده و ابعاد فرهنگی تولید، جای خود را به سود بازرگانی بخشیده است‌.

* گزارش از یعقوب دالوند، مسئول روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان

انتهای پیام/