در قلب شهر مشهد و در خیابان آخوند خراسانی بنای چشم‌نواز و زیبایی به نام گنبد سبز قد بر افراشته است. آن بنای آجری را آرامگاهی منسوب به شیخ محمد مؤمن عارف استرآبادی ملقب به میرٍ مؤمن مؤلف کتاب «تحفه حکیم» در طب و از شیوخ «ذهبیه» (متوفی به سال ۹۰۴ هجری‌قمری) یا شخصیت دیگری معروف به شیخ محمد مؤمن مشهدی، از علمای شیعه می‌دانند که بیشتر عمر خود را صرف عبادت، تعلیم، تعلٓم، جمع‌آوری روایات و سخنان معصومان و خدمت به مردم کرد.
هر دو شخصیت مورد احترام و تکریم مردم بودند. وجود لوحه سنگی شکسته و ناقص در داخل مقبره و بیتی که بر روی آن نوشته شده از سویی به تاریخ بنا (سال۱۰۳۶ هجری‌قمری) و از سوی دیگر احتمالا به نام «مؤمن» اشاره دارد.
سال تاریخ این بنا «بیت معمور قلب مؤمن‌دان» که مجموع حروف عبارت «بیت معمور قلب مؤمن» بر اساس محاسبه حروف ابجد ۱۰۳۶ می‌شود.
اگر چه در درون بنا در انتهای کتیبه‌ای بر ساقه گنبد تاریخ ۱۰۵۸هجری قمری نیز مشاهده می‌شود اما می‌توان احتمال داد که بنا در آن تاریخ به اتمام رسیده و تزئینات و کتیبۀ آن نصب شده است.
اما آن‌چه نوشته‌اند شاید با واقعیت تفاوت‌هایی داشته باشد. در سال ۱۳۷۶ مرمت و کف‌سازی گنبد سبز فرصتی فراهم کرد که پس از جمع‌آوری آجر فرش کف اقدام به گمانه‌زنی و جستجوی نام و نشانی از شخص یا اشخاص مدفون در مقبره کنیم.
حاصل مطالعات میدانی ما علاوه بر بقایای گورهای متعدد در محل، سه اطاقک تدفین یا گورخانه آجری کوچک در جبهه جنوب غربی بنا بود. گورخانه میانی کمی بزرگ‌تر و آراسته‌‌تر به نظر می‌رسید که احتمالا متعلق به شخصیتی والا مقام بوده و مدفن‌های طرفین به یمن حضور آن شخصیت در مجاورت قبر او قرار داشتند.
آن گورخانه‌‌ها هم بر روی قبور مخروبه کهن‌تر ساخته شده بودند و مشاهده چند قطعه سفال آبی سفید در محل می‌توانست دلیلی بر انتساب آن گورخانه ها به عصر صفوی باشد.
برداشت کلی از آن مطالعات این بود که از گذشته‌های دور در آن محل گورستانی بوده (که برخی پژوهشگران از آن به عنوان «قبرستان میرهوا» نام برده و در نزدیکی ارگ و مجاورت بارۀ شهر مشهد نشانی داده‌اند).
در عصر صفوی شخصیت برجسته‌ای (مانند شیخ محمد مؤمن) درگذشته و به پاس حرمتی که داشته مدفنش از دیگران ممتاز ساخته شده و بعدها احتمالا دو نفر از هم مسلکانش که درگذشته‌‌اند در کنارش به همان شیوه در درون گورخانه دفن شده و احتمالا صورت قبر آن‌ها در گورستان میرهوا از دیگران برجسته‌تر بوده تا این که در سال۱۰۳۶ و در عصر شاه عباس صفوی بر فراز آن قبور بقعه‌ای به شیوه آرامگاه خواجه ربیع و بقعه قدمگاه نیشابور ساخته شده است.
نقشه گنبد سبز مربع با گوشه‌های بریده یا «پخ» است. بنای ساخته شده بر روی نقشه نمایی هشت ضلعی دارد، بر میانه هر یک از اضلاع بزرگ یک ایوان با درگاهی در میانه دیوار انتهایی تعبیه شده و بر هر گوشه یا اضلاع کوچک دو غرفه یا ایوانچه بر فراز هم ساخته شده‌اند.
فضای داخلی بنا مربع و چهارطاقی است و چهار جرز ضخیم در چهار گوشه ساقه گنبد پیازی و دوپوش بنا را به دوش کشیده‌اند.
تزئینات بنا نسبتا ساده اما زیبا و موزون است. بدنه‌های خارجی با نقوش هندسی گره و قاب‌بندی‌ها و لچکی‌های مزین به اسلیمی، شمسه و کاربندی در زیر سقف غرفه‌های چهارگانه پخی‌ها آراسته شده و ساقه گنبد را کتیبه درشت کوفی و نقوش محرابی شکل بر بالای کتیبه زینت داده است. رویه گنبد با کاشی‌های فیروزه‌ای متمایل به سبز پوشیده شده که بنا نام خود را از همان گنبد گرفته و چون نگینی فیروزه در میان بافت سنتی آجری رنگ مشهد می‌درخشیده است.
داخل بنا هم خالی از تزئینات نیست، در ناحیه پاکار گنبد کتیبه‌ای به خط ثلث با مضمون صلوات کبیره و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) به قلم حسین بن محمد المشهدی به تاریخ ۱۰۵۸ نقش بسته است. تزئینات داخلی ساده و عمدتا با موضوع نقوش هندسی و قاب‌هایی به رنگ آبی، طوسی و سبز بر روی اندود گچ اجرا شده‌اند.
گنبد سبز اگر چه یک بنای شناخته شدۀ عصر صفوی است اما در طول زمان بارها مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفته است.
این بنا در سال‌های ۱۰۵۵ و ۱۰۵۸ هجری‌قمری تکمیل و تزئین و در سال ۱۳۵۱مرمت و بازسازی و در سال۱۳۵۳ کاشی‌کاری نمای بیرونی مرمت و تکمیل و در سال ۱۳۷۶بنا کف‌سازی و گمانه زنی شده و در سال 1356 گنبد سبز به شماره ۱۳۷۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
گنبد سبز در سال‌های اخیر به همت هنرمندان و معماران میراث‌فرهنگی و هیئت امنا بارها مورد مرمت و باز پیرایی قرار گرفته است.
در حال حاضر گنبد سبز علاوه بر جذابیت هنری و معماری به عنوان یک محفل عرفانی و روحانی مورد مراجعه مؤمنان و ارادتمندان است و همچنان با زیبایی و صلابت در خیابان آخوند خراسانی مشهد معروف به خیابان خاکی عرض اندام می‌کند.
انتهای پیام/
