میراث آریا: بی‌بی فاطمه خاتون همسر امیرچقماق یکی از زنانی بود که در یزد و آبادانی آن، نام او ماندگار است. این زن نیکوکار به لحاظ شهرت، نفوذ و اعتبار در خطه یزد، شخصیتی چون گوهرشاد آقا همسر سلطان شاهرخ تیموری داشته است.
بی‌بی فاطمه خاتون عظمی یزدی فرزند شمس‌الدین امیرمحمد از عالمان دینی یزد در سده ۸ و ۹ ق. در یزد متولد شد و در محضر بزرگان آن دیار به تحصیل علوم دینی پرداخت. او همسر امیر جلال‌الدین چقماق شامی (حاکم یزد در زمان شاهرخ تیموری) و از زنان فاضل و بزرگوار عصر خود بود و به فضل، درایت، احسان، پاک‌دامنی، پرهیزگاری و عبادت شهرت داشت.
آبادانی‌های صورت گرفته توسط او در این دیار ناشی از اقتدار و شخصیت مستقل او بود که شاید بتوان آن را از ویژگی‌های خانوادگی او به شمار آورد، زیرا مشابه این اقتدار و استقلال در گوهرشاد خاتون، خواهر او که از همسران بانفوذ شاهرخ بود نیز دیده می‌شود.
بانو ستی فاطمه در یزد نمایشی از مدیریت و توانایی از خود بروز داد و نقش زنان در تاریخ را مؤثر و ماندگار کرد، وجود این بانو و آثار به جای مانده از او در یزد، نقش مهمی در تمدن کهن یزد و جهانی‌شدن آن داشته است.
این بانو ارادت خاصی به اهل‌بیت داشت و خانقاه، زورخانه، آب‌انبار، حمام، میدان، تکیه، کاروانسرا، بازارچه حاجی قنبر، بقعه ستی فاطمه در یزد ازجمله موقوفات او و همسرش است و عواید این موقوفات برای سکونت تمام مسلمین علی‌الخصوص سادات و فقرای مؤمن و همچنین بزرگان دینی هنگام سفر به یزد صرف می‌شده است.
مقبره ستی فاطمه در ضلع شمالی امیرچقماق یزد، واقع‌شده است. گنبد گِلی رنگ بقعه با چراغی سبز، از میان دیوارهای تکیه امیرچقماق، چشم تیزبین همگان را به‌سوی خود می‌کشاند و اقتدار خود را به ایران و جهان نشان می‌دهد.
این بقعه را فاطمه خاتون، برای محل دفن خود در یزد ساخته است که قبر آن، دوطبقه و از جنس سنگ مرمر است و در مرکز بقعه قرارگرفته است. بر روی سنگ قبر، فقط نقش یک سَرو وجود دارد؛ چراکه سرو نمادی از معاد و زندگی پس از مرگ بوده است.
این آرامگاه دربردارنده انواع تزیینات نقاشی و گچ‌بری است و دارای یک اتاق با گنبدی پوشیده از کاشی‌های سبزرنگ است. نمای آجری بیرون گنبد و کاشی‌های خیاره‌ای شکل رأس گنبد، به سبک معماری بناهای تیموری در آسیای مرکزی ساخته‌شده و تنها نمونه موجود در ایران است که به دوران تیموری تعلق دارد.
این نوع گنبد، در یزد و ایران منحصربه‌فرد بوده و نمونه مشابه آن، تنها در شهر هرات افغانستان یافت می‌شود که متعلق به بانو گوهرشاد است.
آرایه‌های قابل‌توجه و زیبایی‌های این بقعه شامل تزئینات گچی (قطار بندی و تزئینات مهری)، تزئینات رنگی (نقوش اسلیمی و کتیبه‌های قرآنی به خط ثلث) و طلا چسبان و تنگ بری، دارای ظرافت خاصی بوده و نشانگر آن است که بانی آن یک بانوی هنرشناس باسلیقه بوده است.
خدمات ارزنده ستی فاطمه در شهر یزد
ستی فاطمه خاتون (بی‌بی فاطمه) علاوه بر موارد مذکور، تعمیرات و تغییراتی نیز در برخی از بناها ایجاد کرده است؛ از دیگر اقدامات مفید بانو فاطمه خاتون باید به مفروش کردن مسجد جامع با سنگ مرمر و نصب ۲ ستون مرمرین در دو طرف صفّه، ساخت باغ بیگم، احداث گرمابه، و حفر چندین حلقه چاه در یزد اشاره کرد که البته همسرش نیز در این امور، تأمین‌کننده ملزومات و یاری‌دهنده او بوده است.
کارهای دیگری هم منسوب به همسر امیرچقماق در یزد است که ازجمله آن‌ها، تعویض منبر چوبی مسجد جامع با منبری مزیّن به کاشی الوان بوده و طبق گفته‌ها؛ خاک مصرفی در آجر و کاشی این منبر، از کربلای معلّی به یزد آورده شده است.
خدمات عمرانی این بانوی نیک‌اندیش در یزد به همین‌ها ختم نمی‌شود؛ از ماندگارترین اقدامات ستّی فاطمه، احداث مسجد جامع امیر چقماق بوده که اهمیت و زیبایی آن پس از مسجد جامع، در مرتبه دوم است و آن را با عنوان «مسجد جامع نو» می‌شناسند. این مسجد زیبا که مانند نگینی فیروزه‌ای‌رنگ در میدان امیرچقماق خودنمایی می‌کند، از معماری بی‌نظیری برخوردار است و جزو یکی از جاذبه‌های گردشگری یزد محسوب می‌شود.
بانو ستی فاطمه در زمان خود حیات اجتماعی مؤثری داشته و نقش مهمی در آبادانی یزد داشته است، او و همسرش بیشترین سهم را در ارائه وقف‌هایی برای امور عمرانی و ساختمانی و رونق هنر و معماری در عصر تیموری یزد بر عهده داشت. همت این زوج خیر و آگاه در ایجاد انواع بنا که سودی همگانی دارد و محل درآمدی هم برای آنان نبوده، نشان‌دهنده عظمت و تعالی روحیه دینی و مذهبی آنان است. انگیزه این بانیان به ویژه در وقف آثار همان‌گونه که در وقف نامه‌های آنان مانند متن وقف نامه مسجد امیر چقماق بیان‌شده، قرب الهی با اعتقاد به معاد بوده است.
گزارش از نجمه میثاق کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یزد
انتهای پیام/
نظر شما