در گذشته شست‌و‌شوی رخت خانواده، در کنار جوی آب و توسط بانوان انجام می‌شد. با شروع فصل سرما، این کار برای بانوان بسیار طاقت‌فرسا می‌شد و همین موضوع دلیل ساخت بنای باعظمت رختشویخانه شد. مجموعه تاریخی رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان در یک منطقه پرتراکم مسکونی احداث شده است که به عنوان نگینی در مرکز شهر زنجان می‌درخشد.

رختشویخانه جنبه عام المنفعه داشته و بدون دریافت پولی در تمام مدت شب و روز در اختیار شهروندان قرار می‌گرفته است. این بنا در نوع خود منحصربه‌فرد بوده و از سال 1377 به عنوان موزه مردم‌شناسی استان مورد بازدید گردشگران و علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. چنین مجموعه‌ای با عملکرد یاد شده در هیچ جای ایران مشاهده نمی‌شود اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت شده در قوس‌ها و تویزه‌ها با بناهای عام المنفعه هم‌دوره شهر زنجان قابل مقایسه‌اند سیستم کلی آن را به‌سادگی می‌توان با مساجد عباسقلی خان، دروازه آرک، مسجد و تکیه قهرمان مقایسه کرد.این بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده، به شماره 1747 به ثبت تاریخی رسیده است و به عنوان موزه مردم‌شناسی مورد استفاده قرار گرفته است.

در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی زمینی توسط علی اکبر توفیقی، رئیس بلدیه خریداری شد سپس در این زمین، رختشویخانه زنجان توسط دو برادر به نام مشهدی اکبر و مشهدی اسماعیل بنا شد. پس از ساخت رختشویخانه زنجان، بانوان شهر برای شست‌و‌شوی لباس به این مکان می‌آمدند. جالب است بدانید که این بنا از لحاظ کاربرد، در ایران منحصر به فرد است و بنایی با این کاربری را نمی‌توان در شهری دیگر یافت.

برای ساخت رختشویخانه زنجان، گودالی به عنوان آب‌انبار در زمین حفر شد. هنگام بارندگی، آب‌های جاری شده در سطح شهر، درون گودال ریخته می‌شد. سپس این آب از طریق لوله‌هایی به رختشویخانه هدایت می‌شد و زنان از آن برای شستشو استفاده می‌کردند. سبک و سیاق معماری این مجموعه، تلفیقی از سبک قاجار و اوایل پهلوی است. آب مجموعه از قنات قلعچه حاجی میربهاءالدین تأمین می‌شده است. متولی رختشویخانه توسط رئیس بلدیه گمارده می‌شد و سالیان متمادی شخصی به نام اصغرخان بوده که عیال او به نام معصومه خانم، مدیریت آن را برعهده داشته است.

مصالح رختشویخانه زنجان شامل چوب، آجر و سنگ است. این مصالح به گونه‌ای کنار هم قرار گرفته که رطوبت صدمه‌ای به بنا وارد نکند. تعدادی دریچه برای تهویه هوا و نورگیری در سقف تعبیه شده است. هم چنین با عبور نور از دریچه‌ها، امکان تشخیص ساعات شرعی وجود داشت.

مخزن آب رختشویخانه ‪۱۷ متر طول، 11/5 متر عرض و 8 متر ارتفاع دارد که با سه واحد پوشش طاق و تویزه برروی جرزها و دیوارها سقف شده است. سطوح داخلی بنا تا ارتفاع چهار متری، دارای اندود ساروجی است و به نظر می‌رسد که بنا می‌توانسته تا این ارتفاع با آب پر شود که در این صورت مخزن گنجایشی در حدود 740 مترمکعب آب داشته است.

 قسمتی از این مخزن به فضایی شبیه تراس که مشرف به محل شستشو (برای اشراف کامل مدیریت بر اعمال استفاده‌کنندگان) است اختصاص یافته است.

 فضای شست‌وشو از ساخت و طراحی جالبی برخوردار است پوشش طاق و تویزه این بنا در میانه بر روی یک ردیف ستون سنگی 11 تایی و در کناره‌ها بر روی جرزها و دیوارها قرار گرفته است. ستون‌ها از یکدیگر 5/70 متر فاصله دارند و ارتفاع قابل مشاهده آن‌ها 2/70 متر است. در فضای میانی طاق‌های بالای ستون‌ها، گنبدهای عرقچینی نهاده و در هر کدام از آن‌ها پنج زنه نورگیر تعبیه شده است. نورگیرهای دیگری نیز در دیوارها وجود دارد.

در این فضا برای شستشوی رخت‌ها و دیگر وسایل حوضچه‌های سنگی متعددی ساخته شده که از طریق مجاری آب از مخزن اصلی تغذیه می‌شوند و فاضلاب حاصل نیز از طریق کانالی که در زیر پاشویه‌ها قرار دارد به بیرون بنا منتقل می‌شود. مجاری آب، حوضچه‌ها و پاشویه‌ها از سنگ‌های تراشیده ساخته شده است.

محل شست‌وشوی رخت به طور قرینه ازچهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه‌ها تشکیل شده است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سرریز آن به حوض دومی سرازیر می‌شود.

بخش‌های مختلف رختشویخانه

سرایداری: هنگام ورود به مجموعه، در ابتدا وارد اتاقی به‌نام سرایداری می‌شوید. در گذشته نگهبان رختشویخانه در همین مکان زندگی می‌کرد. پس از مرمت این بنا، در تعدادی از اتاق‌های سرایداری، اشیای تاریخی و تاریخ طبیعی به نمایش در آمده است. از اشیای این بخش می‌توان به ظروف مسی، قلم‌زنی، تابلوهای منبت کاری و چاقوهای دست ساز اشاره کرد. با گذر از سرایداری و حیاط مجموعه، به موزه رختشویخانه زنجان می‌رسید.

داخل بنا: این بخش، رختشویخانه را به یکی از پر بازدیدترین موزه‌های زنجان تبدیل کرده است. هنگام بازدید از این بنا، مجسمه‌هایی از زنان را می‌بینید که در حال شستشوی لباس هستند.

شاه‌نشین: اتاقی در بالای آب‌انبار و مشرف به رختشویخانه قرار دارد. مسئول رختشویخانه از این بخش فعالیت بانوان را نظارت می‌کرد. هم چنین بانوانی که از طبقه مرفه شهر بودند، در این قسمت می‌نشستند و کار کنیزان خود را بررسی می‌کردند. در حال حاضر در بخش شاه نشین، کارگاه ساخت چاروق برپا شده است.

امکانات رفاهی رختشویخانه زنجان

فروشگاه صنایع‌دستی: در بنایی جنب رختشویخانه زنجان، می‌توان به خرید انواع صنایع دستی همچون ظروف سفالی، چاروق و … پرداخت.

شربت‌خانه: در این مجموعه، شربت خانه‌ای در کنار حوضی زیبا قرار دارد. نگریستن به این بنا و مهمان کردن خود به یک لیوان نوشیدنی، خاطره‌ای خوش برای خود و همراهانتان رقم خواهد زد.

انتهای پیام/