قلعه ایرج، بزرگترین قلعه خشت خام در استان تهران و ایران شناخته می‌شود، قلعه‌ای با ارتفاع بیش از 15 متر مربوط به دوره ساسانی، هرچند آثار کشف شده از این قلعه کهنسال و شگرف دارای قدمتی بیش از سه هزار سال است و این آثار فرضیه بازسازی و مرممت قلعه در دوره ساسانی را قوت می‌بخشد.
فرم مهندسی و معماری قلعه اصلاً شبیه بناهای اسلامی نیست و این امر نشان از قدمت بسیار بالای آن دارد، این دژ به شکل مستطیل بوده و با خشت و گل ساخته شده و خشت‌های به‌کار رفته در این قلعه بزرگ و در ابعاد 60 در 25 سانتی‌متر است.
قلعه ایرج طول و عرضی معادل با ۱۴۴۰ متر در ۱۲۸۰ متر دارد که از آن دژی عظیم و پر ابهت ساخته است و به‌عنوان بزرگترین قلعه خشتی نظامی در ایران شناخته می‌شود. دیوارهای آن پهنایی بین ۱۷ تا ۲۲ متر دارند و بیشترین ارتفاع دیوار در بنا در گذشته ۲۵ متر بوده است ولی به دلیل فرسایش دیوارها بر اثر عوامل طبیعی در طول سالیان هم اکنون حداکثر ارتفاع دیوار در قلعه به ۱۶ متر می‌رسد. مصالح عمده به کار رفته در ساخت این قلعه خشت و گل است.
این قلعه بزرگ مستطیل شکل، در گذشته در ضلع شمالی دارای ۳۴ برج، در ضلع جنوبی دارای ۴۲ برج و در ضلع‌های شرقی و غربی دارای ۳۶ برج بوده است که امروزه متأسفانه فقط و فقط دو برج که در فاصله ۳۰ متری از هم قرار دارند، در این قلعه باقی مانده‌اند.
قلعه ایرج دارای چهار دروازه در شمال، جنوب، شرق و غرب است. دروازه شمالی این قلعه دقیقا رو‌به‌روی قله کوه دماوند قرار گرفته است و این باعث می‌شود که تماشای آن از سمت جنوب، چشم‌انداز فوق‌العاده‌ای از آن ارائه دهد. در سال‌های گذشته دروازه و دیوارهای ضلع شرقی بنا مرمت شده‌اند و دو دروازه شمال و جنوب نیز برای عبور و مرور باز هستند.
در گذشته در اطراف این دژ مستحکم و باشکوه، خندق‌هایی به عمق هشت متر و پهنای ۳۰ متر حفاری شده بود که برای محافظت از قلعه در برابر حمله دشمنان و آشوب‌گران استفاده می‌شد. به‌هنگام حمله دشمنان، درون این خندق‌ها آب رها می‌کردند که دسترسی به قلعه در این زمان عملا غیرممکن می‌شد.
قلعه ایرج یا به قول محلی‌ها قلعه گبری به‌عنوان یکی از زیباترین، باشکوه‌ترین و البته بزرگ ترین قلعه‌های ایران در تاریخ ۱۱ شهریور سال ۱۳۸۲ هجری شمسی، با شماره ثبت ۹۸۳۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
* گزارش از سعید فتوحی، پژوهشگر آثار تاریخی فلات تهران
انتهای پیام/
