نخستین شواهد و لایه‌های معماری بنا، به قرن‌های دوم و سوم هـ.قمری مربوط میشود. بنای اولیه مسجد بر اساس طرح شبستان ستوندار اجرا شده که بخش‌هایی از این ساختار همراه با باروی اطراف مسجد در سه جهت شرق، غرب و جنوب حیاط بنا باقی مانده است.
احداث اولین گنبدخانه در شبستان ضلع جنوبی، در قرن‌های چهارم و پنجم هـجری قمری انجام شده است و گنبدخانه دیگری در قرن‌های هشتم و نهم هجری قمری در همان مکان احداث شده که در عصر صفوی به تزئینات منقوش و متنوع معماری آراسته شده است. از جمله آثار مهم این دوره میتوان از کتیبه‌ها و محراب بزرگ و گچبری‌های فاخر آن یاد کرد.
ایوان عظیم واقع در ضلع غربی در قرن‌های هفتم و هشتم همراه با آرایه‌های بدیع آن ساخته و مزین شده و دو رشته راه پله در طرفین ایوان، حیاط مسجد را به بام بنا مرتبط کرده است.
مناره در بیرون از باروی مسجد قرار دارد و دارای 14 متر ارتفاع و 3/5 متر قطر است که با کتیبه‌های متعدد کوفی تزئین شده است. بدنه این اثر تاریخی دارای سه ردیف کتیبه همراه با سایر تزیینات است و بیانگر اتمام بنای آن بنا در سال 504 هـ . قمری است.
قسمتی از محدثات تاریخی مسجد در طرف شمال حیاط قابل رویت است، اما عمده آثار و معماری در بیرون از دیوار فعلی و در زیر خاک‌ها پنهان مانده‌اند.
شبستان غرب و جنوب‌غربی
بنای اوليه مسجد جامع ساوه با طرحی ساده و شبستانی، مجموعه‌ای از عناصر خشتی و چینه‌ای است که در بخش‌های مختلف مسجد به صورت پنهان و آشکار پراکنده شده است.
اولین ساخت‌وسازهای مسجد اولیه علاوه بر گوشه جنوب غربی حیاط مسجد، در مجاورت گنبدخانه و در بخش‌های جنوبی و شرقی حیاط و گنبد خانه بر جای مانده است.
ایوان جنوبی (ایوان استاد) و گنبدخانه جنوبی
نتايج كاوش‌هايی كه در كف این گنبدخانه انجام شده حکایت از آن دارد که پيش از احداث مسجد اوليه، بنای چينه‌ای ديگری در این بخش از مسجد وجود داشته كه شالوده و پايه‌ها مسجد اوليه را تشكيل می‌دهد.
طی قرون چهارم یا پنجم هجری ایوان و گنبدخانه مسجد احداث شده که نوع و شیوه اجرای تزئینات گچبری آن، تعلق اساس گنبدخانه را به سده پنجم هجری تقويت می‌كند. قرارگیری این ایوان در جهت قبله بر اهمیت فضایی آن افزوده و بر اساس تأکید ادبی در معماری ایرانی به ایوان استاد مشهور شده است.
ساخت محراب نماهای متعدد در این بخش در سده‌های 4 و 5 هجری صورت گرفته است که برخی از آنها دارای تزئینات گچبری و کتیبه‌های کوفی نقاشی شده با رنگ‌های لاجوردی است.
همچنین در سده هشتم هجری محراب گچبری متعلق به سال 705 هجری در ضلع شرقی ایجاد شده است.
پس از آن در سده دهم هجری (دوره صفویه) گنبدخانه مورد بازسازی قرار گرفته و با استفاده از تعدادی از پايه‌های گنبد خانه سده چهار هجری گنبدی کلاه‌خودی به قطر 14 متر با کاشی‌های مزین به نقوش هندسی، ارتفاع 16 و محيط بيرونی 24/5 متر احداث شده است. ارتفاع گری و یا ساقه این گنبد به 4 متر می‌رسد.
در دوره‌های بعد به ويژه دوره قاجار، مرمت ازاره كاشی نمای داخلی گنبدخانه با كاشي‌های هشت ضلعی مشابه با ازاره گنبدخانه قرن دهم اجرا شده است.
مناره
در دوره سلجوقی در گوشه شمال شرقی حیاط مسجد مناره آجری استوانه‌ای شکلی به تاریخ 504 هجری ساخته شده است. اين مناره دارای 14متر ارتفاع و 3/5 متر قطر است و با كتيبه‌های متعدد كوفی بنايی تزئين شده است. عبارت «لا نبي بعد محمد» در قسمت پايين مناره سه بار تكرار شده است. همچنين تاريخ «سنه اربع و خمسمائه» بر آن نوشته شده است. این مناره تا ارتفاع 4 متری تو پر بوده و از این ارتفاع دارای پلکان صعودی است.
شبستان شرقی و جنوب شرقی
عناصر معماری گوشه جنوب شرقی بنا و جنوبی‌ترین دهانه شبستان شرقی بنا به ویژه ابعاد پایه‌ها، اندازه خشت‌ها، نحوه اجرای دور قوس‌های باربر (لنگه طاقها)، تداعی کننده معماری دوره ساسانی است و با گردشی در شبستان‌های مسجد نمونه‌های ديگری از اجزای اين معماری را میتوان ديد.
در نمای شرقی و همچنین در گوشه جنوب شرقی حیاط تزئینات فتیله گچی مربوط به آرایش و قاب‌بندی نمای داخلی به چشم می‌خورد که دست کم مربوط به اولین تزئینات گچی و نماسازی بدنه‌های داخلی مسجد است.
شبستان شمالی
جبهه شمالی جديدترين دوره ساخت و ساز مسجد اوليه است. تفاوت‌هایی که در ابعاد ستون‌ها و خشت‌ها، نوع ملاط به كار رفته در چينه‌های جبهه شمالی با چينه‌های سایر شبستان‌های مسجد اوليه دیده میشود و همچنین عدم تطابق راستاهای اين بخش از مسجد با ساير بخش‌های مسجد اوليه جملگی حكايت از ساخت و ساز متفاوتی در اين بخش از مسجد دارند.
همچنين در طول كاوش‌های انجام شده مشخص شده است كه در این بخش مسجد مانند سایر بخش‌های مسجد اوليه پوشش کف گچی اجرا نشده و کف بخش شمالی نسبت به ساير شبستان‌ها در ترازی بالاتر قرار داشته است.
ابعاد ستون‌های شبستان شمالی 2/20× 1/70 متر و ارتفاع آن 1/5 تا 2 متر است. اين شبستان بر اثر حفاری و خاكبرداری سال‌های قبل از انقلاب اسلامی از زير خاك پديدار شده و در همين بين يك كف آجری به طول حدود 10متر و عرض 3 متر پيدا شده كه احتمالاً راهی بوده كه بخش‌های شمالی و جنوبی مسجد را به هم متصل می‌کرده است.
ایوان غربی (ایوان شاگرد)
در سده هشتم هجری علاوه بر نماسازی و ساماندهی جلوخان شمالی ساختمان گنبدخانه، ایوانی در ضلع غربی بنا احداث شده است که دارای تزئینات زیبای مقرنس‌کاری، نقاشی روی گچ و مهر کوبی‌های دوره ایلخانی است. احداث اين ايوان عظيم‌ترين ساخت و ساز در دوره ایلخانی محسوب میشود.
این ایوان نسبت به ایوان جنوبی به لحاظ معماری از درجه اهمیت کمتری برخودار است و در ادبیات معماری ایرانی با نام ایوان شاگرد شناخته میشود.
* گزارش از محسن کریمی دکترای باستان‌شناسی
انتهای پیام/
