زنده‌یاد ایرج افشار، محقق، کتاب‌شناس، نسخه پژوه و ایران‌شناس برجسته در بخشی از نوشتاری که به یاد دوست دیرینش دکتر منوچهر مرتضوی به قلم آورده می‌نویسد: «مرتضوی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را به پایان رسانید و به مرتبت دکتری در ادبیات رسید، از شاگردان دل‌بسته به فروزان‌فر بود، بمانند اغلب متخصصان واقعی قلمرو ادبیات که تبحر و تشخص علمی آن‌ها از فضل کم مانند فروزان‌فر و آموختگی خاص از او جوهر گرفته و بالیدگی از او یافته بودند. مرتضوی در سال 1337 از رساله خود با عنوان اوضاع ادبی آذربایجان در عهد ایلخانان که فروزان‌فر راهنمایی‌اش کرده بود، دفاع کرد. پس از آن مطالعات خود را در آن رشته به ژرفایی ادامه داد و به تدریج در نشریه دانشکده ادبیات تبریز مقالاتی در آن قلمرو منتشر می‌ساخت. چون مرتضوی جوان به تبریز باز رفت به مرتبت دانشیاری در دانشکده ادبیات استقرار یافت.
سلسله مطالعات او چندان به درازا کشید که از گرد آمدن آن‌ها کتاب مستقل مسائل ایلخانان مسائل عصر ایلخانی تنظیم و نشر شد. خدمات دانشگاهی مرتضوی منحصر به تدریس معمولی و مرسوم دانشگاه‌ها نبود. زمانی که تصدی ریاست دانشکده ادبیات به‌طور انتخابی بر عهده‌اش قرار گرفت، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران را ایجاد کرد و به اعتبار فرهنگی رسانید و تا در آن مقام بود. شاید 15 کتاب توسط آن مؤسسه به چاپ رسید و تا آن موسسه برپا بود به سراسر کار آن اشراف داشت و دلسوزانه وقت صرف می‌کرد. نيز بايد اشاره كنیم كه چون كنگره رشيدالدين فضل‌الله همدانی در تهران برگزار شد و گوشه‌اش به تبريز كشيد و قرار شد كه تأليفات رشيدالدين در يك سلسله چاپ شود، او جزو چند نفری برگزيده شد كه كار را به سرانجام برسانند.
مجمع علمی و تحقیقی رشیدالدین فضل‌الله همدانی طی روزهای 11 الی 15 آبان ماه 1348 با حضور جمعی از بزرگ‌ترین دانشمندان و صاحب‌نظران ایران و جهان که بی‌اغراق نام هریک به تنهایی اعتباری برای هر محفل علمی و دانشگاهی تلقی می‌شود، به میزبانی دانشگاه‌های تهران و تبریز برگزار شد، سرشناس‌ترین دانشمندان و محققان حاضر در این مجمع علمی عبارت بودند از بدیع‌الزمان فروزان‌فر، مجتبی مینوی، عباس زریاب خویی ، محمدتقی دانش‌پژوه، ایرج افشار، سید محمد محیط طباطبائی، سید جعفر شهیدی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، منوچهر مرتضوی، مهدی محقق، محمد جواد مشکور، غلامحسین یوسفی و... از ایران و کارلیان از دانشگاه لیدن، جان بویل از دانشگاه منچستر، عثمان توران از دانشگاه آنکارا، احمد زکی ولیدی طوغان از دانشگاه استانبول، کنت لوتر از دانشگاه میشیگان و... دو روز پایانی این مجمع علمی در دانشگاه تبریز برگزار شد و یکی از ویژگی‌های گردهمایی تبریز معرفی نسخه اصلی وقف نامه ربع رشیدی به شرکت‌کنندگان در این همایش به همت و پایمردی استاد دکتر منوچهر مرتضوی بود. استاد فقید ایرج افشار در این باره می‌نویسد:
«موقعی که یکی از جلسات مجمع علمی و تحقیقی درباره خواجه رشیدالدین فضل‌الله طبیب همدانی در تبریز تشکیل شد، به اهتمام قابل‌تقدیر منوچهر مرتضوی رئیس دانشمند دانشکده ادبیات تبریز نسخه اصیل و بی‌نظیر وقف نامه خواجه که اغلب قسمت‌های آن به خط شخص اوست به معرض دیدار شرکت‌کنندگان قرار گرفت و به مناسبت اهمیتی که این نسخه مهم تاریخی دارد، در پیشنهادهای نهایی مجمع گنجانده شد که یکی از دستگاه‌های ملی و عمومی کشور آن را خریداری کند تا از تصرفات دائمی روزگار در امان بماند.»
عین عبارت مندرج در ماده نهم بیانیه پایانی مجمع علمی و تحقیقی خواجه رشیدالدین فضل‌الله بدین شرح بوده است: «نسخه وقف نامه بسیار مهم او که از تصاریف بی‌امان روزگار در امان مانده است و خط عصر هموست خریداری شد و فوراً به‌صورت عکسی زیر نظر مجمع چاپ آثار او به چاپ برسد.»
در تاریخ دوم اسفندماه سال 1348 زنده‌یاد سید محمد تقی مصطفوی به نمایندگی از انجمن آثار ملی عازم تبریز شد. پس از مذاکره با بازماندگان شادروان حاجی میرزا سعید خان ذکاء الدوله سراج میر در این شهر که نسخه وقف نامه را در تصرف داشتند، موافقت بازماندگان آن مرحوم بدین صورت جلب شد که نسخه خطی وقف‌نامه را در اختیار انجمن آثار ملی بگذارند و انجمن مبلغ مناسبی در خور چنین هدفی به‌عنوان حق الحفاظه و پاداش نگهداری این سند ملی به نماینده بازماندگان بپردازد و انجمن آثار ملی هم پس از انجام هدف‌های علمی از نظر عکس‌برداری و چاپ نسخه نامبرده عین نسخه اصلی را به کتابخانه ملی تبریز اهدا کند تا بدین‌وسیله این اثر تاریخی و سند ملی منحصربه‌فرد در شهر تبریز که محل اولیه آن بوده است برای فرزندان آینده ایران محفوظ بماند. نسخه اصلی وقف نامه ربع رشیدی از سوی زنده‌یاد سید محمدتقی مصطفوی به تهران منتقل شد تا براساس تصمیمات قبلی به‌صورت چاپ عکسی و متن تصحیح شده، منتشر شود.
این مهم به همت دو تن از دانشمندان بزرگ، اساتید زنده‌یاد مجتبی مینوی و ایرج افشار و نیز همکاری شادروان عبدالعلی کارنگ در تصحیح قسمت مربوط به آذربایجان، به بهترین وجه ممکن انجام پذیرفت و پس از آن نسخه اصلی وقف نامه به کتابخانه ملی تبریز (کتابخانه مرکزی کنونی) اهدا شد و هم‌اینک در این کتابخانه نگهداری می‌شود.
وقف نامه به‌صورت کتابی مجلد است و نام آن در صفحه اول به خط ثلث و به طلا الوقفیه الرشیدیه بخط واقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف است. این اثر ارزشمند و بی‌نظیر در سال 1386 در برنامه حافظه جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد یونسکو، به‌عنوان اولین اثر از کشور عزیزمان ایران به ثبت رسیده است.
* گزارش از مهدی بزاز دستفروش، رئیس امور موزه‌های استان
انتهای پیام/
