با توجه به قرارگیری ضریح فراز آرامگاه امام و اظهار نظر برخی مانند شادروانان مغانی، پیرنیا، مولوی و صنیع‌الدوله می‌توان حدس زد که مدفن یا مکان اولیه‌ خاکسپاری امام یا همان هارونیه فضایی مربع شکل و از نوع همان چهار طاقی‌هایی بوده که بنا به اعتقاد آندره گدار، با ایوان از معماری کهن خراسان  الهام گرفته و حدود 2هزار سال پیش در دوران اشکانیان در نیسا واقع در جنوب ترکمنستان، کاخ آشور در بین‌النهرین و کوه‌ خواجه در سیستان که جزو قلمرو امپراطوری اشکانیان محسوب می‌شدند، کاربرد یافته و در دوران ساسانیان نیز در کاخ‌ها و معابد به فراوانی، گاه همراه با ایوان  مورد استفاده قرار گرفته است.

حرم‌مطهر در طول تاریخ گاه از سوی بیگانگان مهاجم مورد تعرض و جسارت قرار گرفته ولی ظاهرا هیچ‌گاه کاملا منهدم نشده است.

از جمله بنا به روایت ابن اثیر بین سال‌های ۳۶۶ تا ۳۸۷ ه.ق که ناصر‌الدین سبکتکین حکومت داشته، حرم مطهر را که به مشهد معروف بوده، تخریب کرده و اندکی بیش از دو متر از ارتفاع دیوارهایش برجای نمانده است.

اما بنا به گزارش ابوالفضل بیهقی بعد از او جبران خسارت شده است.

براساس آن گزارش یک بار در پایان عصر سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی (۴۲۱-۴۳۲ه.ق) حرم امام رضا (ع) به دست بوبکر شهمرد و سوری ابن معتز بازسازی و آباد شده است. در مرحله بازسازی شالوده‌ بنا که به شیوه چهارطاقی‌های ساسانی ساخته شده بود، باقی بود ولی پوشش آن چه در زمان سامانی و چه در زمان غزنوی اجرا شده، به ناچار تحت تأثیر شیوه‌ معماری آن دوران و همانند دو بنای آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست (۳۰کیلومتری جنوب مشهد) بوده و با توجه به شواهد احتمالا به شیوه آرامگاه ارسلان جاذب ساخته شده است.

حرم مطهر امام رضا (ع) تا سال ۸۲۱ ه.ق همان چهارطاقی و مسجد کوچک بالاسر در کنار آن بود. در آن سال به همت گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ تیموری و با دست توانای استاد قوام‌الدین شیرازی مسجد باشکوه و چهار ایوانی گوهرشاد ‌در جوار حرم‌مطهر ساخته شد و ایوان یکی دیگر از فضاهای کهن و از عناصر اصلی معماری ساسانیان با اندک تغییر در شکل‌گیری طاق و پوشش، در مجموعه‌ معماری حرم مطهر کاربرد پیدا کرده است.

در اواخر قرن نهم ه.ق و به همت امیر علیشیر نوایی وزیر اندیشمند سلطان حسین بایقرا آخرین پادشاه تیموری نخستین ایوان در سمت شمال و پیوسته به حرم‌مطهر ساخته شد و در جلو آن ایوان نیز نخستین صحن شکل گرفت، آن صحن از وسعت زیادی برخوردار نبود ولی پیشتاز صحن‌های بزرگ عتیق (انقلاب) و صحن نو (آزادی) شد که در پرداخت و آرایش آنها از باغ‌های ایرانی الهام گرفته بودند و از طرف دیگر با تعبیه‌ جوی آب روان در میانۀ صحن عتیق، فواره‌ها و آب‌نماها و باغچه‌های سرسبز و  پرگل در هر دو صحن و دیوارهای آکنده از اسلیمی و گل و برگ مصداق بهشت در زمین محسوب می‌شدند و تجسم عینی باغ‌های ایرانی یا پردیس‌هایی بودند که نخستین بار در پاسارگاد در اواسط قرن ششم پیش از میلاد بر گرد کاخ‌های هخامنشی ساخته شده بودند و پس از آن در همۀ دوره‌ها در دل شهرها و اطراف کاخ‌ها، کوشک‌ها و مجاورت معابد و اماکن مذهبی تداوم یافتند.

گنبدها، تالارها، رواق‌ها و مناره‌ها نیز که هرکدام بدیل‌هایی در معماری کهن ایران داشتند، زنده کننده خاطره‌ تاریخی ایرانیان در قلمرو معماری هستند که مجموعۀ حرم‌مطهر رضوی را شکل داده‌اند و معماران و هنرمندان ایرانی همواره در ساخت و پرداخت آن مجموعۀ عظیم قدسی به رعایت اصول معماری‌ایرانی وفادار بوده‌اند.

فرهنگ ایرانی همچنین در قالب نگارگری در جای‌جای حرم مطهر تجلی یافته است. گره‌های تزیینی آجری، چوبی، گچی، آینه، معرق‌های کاشی، چوب، سنگ، شمسه‌های کاشی، گچی، آینه و طلا، نمادهای اسطوره‌ای و کتیبه‌های فارسی از جمله تجلیات فرهنگ ایرانی بر قامت وزین آستان قدس رضوی است و در مجموع موجب شده‌اند که حرم‌مطهر امام رضا(ع) نه تنها محفل عاشقان و شیفتگان امام، بلکه تجلی‌گاه فرهنگ و هنر ایرانی نیز باشد.

گزارش از رجبعلی لباف خانیکی باستان‌شناس

انتهای پیام/