نمد در آسیای میانه به وجود آمد و در کشور چین از اواخر قرن چهارم ق. م شناسایی شد. در ایران، دامداران به‌خصوص ایلات و عشایر که معیشت آن‌ها مبتنی بر دامداری است، از پشم که یکی از فرآورده‌های مهم و اصلی دامی است در قالب نمد برای ساختن انواع کف‌پوش‌ها و تن‌پوش‌ها و حتی پوشش سقف بعضی از مساکن متحرک عشایری مثل آلاچیق ترکمنی و شاهسون استفاده می‌کنند. علی‌رغم اینکه تقریباً در تمام مناطق ایران به خاطر وجود دام نمد مرسوم است ولی در هر منطقه با ویژگی‌ها و مختصات خاص تولید می‌شوند؛ به‌عنوان‌مثال نمدهای تولیدی در مناطق ترکمن‌نشین استان گلستان بیشتر خاص همین منطقه خصوصاً ازنظر طرح و نقش است و مشابه دیگر رشته‌های صنایع‌دستی ترکمن از قبیل زیورآلات و سوزن‌دوزی ترکمن قابل‌تشخیص و شناسایی از تولیدات سایر نقاط کشور است.
نمد ساده‌ترین نوع کف‌پوش است و تولید آن نیاز به ابزار خاصی ندارد و ازجمله مصنوعاتی است که در اثر درگیری و متراکم کردن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب رطوبت و فشار از طریق ورز دادن تهیه می‌شود. مردم ترکمن نیز از این تکنیک بهره جسته و محصولات نمدی نظیر کلاه، کپنک، زیرانداز، پادری و… با نقوش خاص خود تولید می‌کنند که به این امر «کچه باسماق» گفته می‌شود. معمولاً نمدمالان فعالیتشان را از اوایل فروردین‌ماه آغاز کرده و در اواخر مهرماه خاتمه می‌دهند.
نمد علاوه بر مصارفی چون زیرانداز، به‌عنوان جل اسب (زیر زین)، خورجین، پوشش آلاچیق، تن‌پوش چوپانان (کَپَنَک)، ساروق، ساک، سجاده و… کاربرد دارد. مصارف عمده نمد زیرانداز است و علاوه بر آن مزایای فراوانی برای نمد قائل شده‌اند ازجمله اینکه عایق گرما و سرما است و رطوبت را از خود عبور نمی‌‍دهد، از استحکام قابل‌توجهی برخوردار بوده و عمر آن زیاد است، انعطاف‌پذیر است، ابزار تولید آن ساده و ارزان است، مواد اولیه آن در دسترس است، از پشم به‌صورت خام استفاده می‌شود و نیاز به‌صرف نیرو و فعالیت اضافی جهت فرآوری ندارد. همه این مزایا سبب شده که نمد جای خاصی را در درجه اول در زندگی روزمره اقوام کوچ‌نشین و درجه دوم در زندگی مردم روستاها داشته باشد در این اواخر نمد با رنگ‌ها و نقوش و اشکال خاص در زندگی شهری نیز جابازکرده است.
برای تولید نمد مراحلی باید انجام شود؛ ازجمله جور کردن پشم که نخستین مرحله شروع کار نمدمالی است. در این مرحله پس از چیدن پشم، آن را ازلحاظ رنگ و نوع طبقه‌بندی می‌کنند. ازآنجاکه قطع و اندازه فرآورده‌های نمدی بستگی به درخواست متقاضی دارد بنابراین برای طراحی و چیدمان پشم از قالب‌های حصیری (قامیش) متعددی استفاده می‌شود. در این مرحله نمدمال پشم جور شده را توسط شانه (یونگ داراق)، حلاجی کرده تا به‌طور کامل آماده تولید نمد شود. بعد از حلاجی نسبت به رنگ کردن برخی از قسمت‌ها اقدام کرده و پس از خشک شدن آن‌ها کار خود را آغاز می‌کنند. پشمی که مراحل شانه کردن را طی کرده است بین کف دست تابیده‌شده تا به‌صورت فتیله درآید.
نمدمال در این مرحله قالب را بر روی زمین گسترده و به‌وسیله پشم‌های رنگین، نقش موردنظر را بر روی آن منتقل می‌کند. نقش زنی در مناطق ترکمن‌نشین ابتدا با رنگ سیاه، سپس با رنگ قرمز دور گیری می‌شود. هنگامی‌که نقش کامل شد زمینه را با رنگ روشن به‌طور کامل با پشم‌هایی که طولشان کوتاه‌تر است می‌پوشانند. درصورتی‌که نمدمال بخواهد نمد دو رو باشد، پس‌ازآن پشم‌های رنگین را متناسب با طرح، روی پشم‌های کوتاه کنار هم می‌چینند. نمدهای ترکمنی غالباً دو رو بوده و نقش پشت نمد ساده‌تر از نقوش روی آن است. در این مرحله هم‌زمان با نقش زنی، آب و محلول صابون را بر روی پشم‌ها می‌پاشند و عمل افزودن پشم را ادامه می‌دهند تا پشم‌ها روی قالب هم‌سطح شوند.
پس از مرحله نقش زنی مراحل اصلی تهیه نمد آغاز می‌شود. در این مرحله نمد مالان پشم‌ها را با حصیر لوله‌کرده و دور آن را با سه قطعه طناب می‌بندند و سر هر قطعه به دست یک نفر داده و برخلاف جهت هم حصیر را به حرکت درمی‌آورند، در این وضعیت مدتی آن را با پا ورز می‌دهند. آنگاه حصیر را بازکرده و فقط نمد را لوله‌کرده و در طول و در عرض مالیده می‌شود. در طی نمدمالی مدام باید آب گرم ریخته و آب و صابون بر روی آن بپاشند. یک روز مالیدن نمد طول می‌کشد پس‌ازآن در آفتاب پهن کرده تا خشک و قابل‌استفاده شود.
علی‌رغم مشابهت‌های زیاد مراحل ساخت نمد در مناطق مختلف ایران، محصولات نمدی هر منطقه ازنظر طرح و نقش متفاوت و منحصربه‌فرد بوده و استان گلستان نیز از این امر مستثنا نیست. بر این اساس یکی از شاخصه‌هایی که نمد قوم ترکمن را از نمد دیگر مناطق متمایز می‌کند نقوش آن است. هر نقش در بین مردم ترکمن داستان و فلسفه خاص خود را دارد ازجمله نقش «قوچق» که شاخص‌ترین آن و به معنای «شاخ قوچ» است و به‌عنوان سنبل و نماد قدرت و شجاعت در فرهنگ قوم ترکمن مطرح است و یا نقش «اِمزِک» در نمد ترکمن که بیانگر عشق مادر به فرزند بوده و به‌عنوان عنصر سنجش و اندازه‌گیری و ارتباط‌دهنده نقوش با همدیگر است. «ساری ایچیان» از دیگر نقوش مطرح و به معنای «عقرب زرد» است و در حواشی نمد که در کف آلاچیق پهن می‌کنند به کار می‌رود و مظهر دفع شر است.
برخلاف سختی‌های تولید نمد این هنر دستی به دلیل سادگی تهیه و در دسترس بودن مواد اولیه و همچنین ابزار تولید آن جز رشته‌هایی است که در صورت حمایت و ارائه تسهیلات لازم به هنرمندان این رشته می‌تواند تأثیر بسزایی در اشتغال داشته باشد.
نمدمالی قوم ترکمن در سال ۱۳۹۶ به شماره ۱۴۰۶ در فهرست آثار میراث‌فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید.
انتهای پیام/
