جز رودخانه‌ای که آب و شیوه تقسیم آن موضوع اصلی این بخش است، رودخانه دائمی دیگری در این شهر وجود ندارد، اگر هم دارد، تنها در ایام بارندگی و جاری شدن سیلاب‌ها و اندکی بعد که جریان سیلاب‌ها قطع می‌شوند تا سیلابی دیگر، خشک باقی می‌مانند.
آب سمنان که از این پس وارد موضوع اصلی تقسیم آن می‌شویم، از محلی در ۱۸ کیلومتری شمال این شهر، از زیر کوه‌های شهمیرزاد سرچشمه گرفته، به سمت درجزین و چهل‌تن و با پیوستن رشته قنات‌ها و چشمه‌سارهای درجزین، رودخانه گل رودبار را تشکیل داده و به سوی شهر سمنان و مزارع آن جریان می‌یابد.
نظام آبیاری سمنان به شیوه استخری و بر مبنای نوبت‌بندی در برداشت آب برای هر فرد بوده و دارای نظام خاص است. شیوه تقسیم آب در سمنان از روش‌هایی نظیر تقسیم آب زاینده‌رود اصفهان که مبتکر آن شیخ بهایی دانسته شده، قدیمی‌تر است. شیوه تقسیم آب سمنان را به شیخ علاءالدوله سمنانی (۶۵۷-۷۳۶ ه. ق) نسبت می‌دهند.
آب سمنان، پس از اینکه حدود دو کیلومتر از آخرین مزرعه مسیر رودخانه می‌گذرد، در محلی به نام آب پخش کن «پارا» می‌رسد. پارا، ستاد مرکزی تقسیم آب استخرهای شش‌گانه سمنان بود. بخش مهم قوانین و مقررات عرفی حاکم بر تقسیم آب سمنان از نقطه پارا به بعد است. در این نظام، آب در سه مرحله تقسیم می‌شود که شامل تقسیم آب رودخانه گل رودبار بین روستای درجزین و شهر سمنان، تقسیم آب در محل پارا، که آب آن به پنج قسمت و به شش استخر شهر می‌رساند، می‌شود.
رودخانه گل رودبار پس از عبور از شهر درجزین در شمال شهر سمنان به آب پخش کن می‌رسد. در این محل آب از روی شش برجم (به زبان سمنانی بَرجُم) که به شکل پلکانی قرار گرفته‌اند عبور می‌کند تا مسطح و یکنواخت شود. آب در محل برجم ششم یا برجم بزرگ در حالی که به دلیل عبور از روی برجم‌ها کاملاً مسطح و دارای ضخامت یکنواخت شده، به پنج قسمت نامساوی نسبت به سهم هر استخر تقسیم می‌شود و توسط پنج نهر شامل نهر «جنبدان» مربوط به استخرهای «لتیبار» و «شاهجوی»، نهر «ناسار» و «اسفنجان» و «چوب مسجد»، نهر «کدیور»، نهر «کوشمغان» و نهر «زاوقان» به سمت شش استخر سرازیر می‌شود. در مکانی که مشرف به این بَرجُم‌ها است، اتاقکی برای نگهبانی ساخته شده است که در آن «پارابان» مستقر شده و بر جریان تقسیم آب نظارت دارد. پارابان با مشارکت و بر مبنای اعتماد عمومی مردم انتخاب می‌شود. در نظام آبیاری سنتی سمنان، شش استخر ذخیره آب در محله‌های مختلف شهر پیش‌بینی شده بود. استخر زاوقان، استخر کوشمغان، استخر باغ فیض برای دو محله ناسار و اسفنجان، استخر لتیبار و استخر شاهجو.
چهار استخر اول در جایگاه پیشین خود قرار دارند، فقط استخر لتیبار در زمان ساخت میدان منوچهری تخریب شده و به پارک سنگی منتقل شده است. شکل فیزیکی این پنج استخر نیز تغییر یافته و با سیمان و سنگ بازسازی شده و ورود و خروج آب با تجهیزات مکانیکی کنترل می‌شود. البته همچنان مدیریت و نظام حقابه طبق نظام قدیم برقرار است.
در تقسیم آب، اشخاص حقیقی و حقوقی دخیل بودند و هر یک وظیفه‌ای بر عهده داشتند. «آب بر» مالک و صاحب حقابه است که مالکیت رسمی آب از طریق ارث یا خرید یا اجاره به او منتقل می‌شود، «رئیس رودخانه» فرد برگزیده اهالی سمنان برای مراقبت از جریان عمومی آب رودخانه و مسیر آن تا پارا است.
«امین» یکی از مالکان آب ناظر بر آب رودخانه است و طبق ضوابط، آبی را که به سمنان جریان می‌یابد باز می‌کند یا می‌بندد.
«پارابان» (به زبان سمنانی: پارابُن) شخصی که در آب پخش کن در اتاقک مخصوص مستقر و بر حفظ و حراست آب نظارت می‌کند.
«قانون دار» فرد منتخب واجد شرایطی که محاسبات مربوط به آب سهم مردم و تغییرات مالکیت آب را ثبت می‌کند.
«انگار نویس» فردی که تمام محاسبات آب اشخاص در یک استخر را بر عهده دارد و بر اساس فهرست و میزانی که از سوی قانون دار به او ابلاغ شده، آب سهم هرکس را در زمان معین مشخص می‌کند.
«مَرِه دار» (مَرِه بان) رابط بین انگارنویس و استخربان است، او صورت یا طومار افراد و آب سهم آن‌ها را که انگار نویس، روز قبل در اختیار او قرار داده، هر بامداد برای استخربان می‌آورد و استخربان با نظر او آب را تقسیم می‌کند.
«استخربان» (به زبان سمنانی: استاله بُن) نیز فردی است که مدیریت استخر در ورود و خروج آب، باز و بستن و مراقبت از هرز نرفتن آب و امور عمومی استخر با اوست.
«عمله دار» (تقسیم کننده آب) فرد یا افرادی که تقسیم از استخر تا مزارع را در جوی‌های کوچک‌تر بر عهده دارند.
زارعان یا دارندگان آب، همه روزه طبق مدار گردش آب به استخرهای مربوط به خود رفته و سهمیه یا حقابه خود را طبق «مَرِه» از آب استخر می‌گیرند.
«مَرِه» صورتی است که انگارنویس هر روز در آن اسامی و مقدار آب سهم نوبت‌داران آب را در آن می‌نویسد و به مره‌دار می‌دهد.
نظام سنتی تقسیم آب شهر سمنان در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. پیش از آن نیز، مجموعه آب پخش کن سمنان «برجُم کبیر» و نهرهای ۶گانه این منطقه ثبت ملی شده است. از یک سال و نیم گذشته تلاش‌ها و پیگیری‌های زیادی برای ثبت جهانی این نظام سنتی تقسیم آب شهر سمنان آغاز شده است و مستندات آن در حال جمع آوری و مطالعات آن نیز در حال انجام است.
* گزارش از محمد عموزاده، پژوهشگر فرهنگ عامه استان سمنان
انتهای پیام/
