در هر فرهنگ و جامعه‌ای، مجموعه اعتقادهایی در مورد پوشاک و عناصر متعلق به آن وجود دارد. در نقاط مختلف ایران به باورهای مختلف و مشابه در مورد اجزای مختلف، رنگ و جنس پوشاک می‌توان دست یافت.

آنگاه که پوشاک در متن یک باور، آیین یا فصل معنوی قرار می‌گیرد دیگر تنها پوششی ساده نیست، بلکه خود معانی ژرفی را در بردارد. باورها از نسلی به نسل بعدی منتقل می‌شوند و در این انتقال تحت تاثیر محیط قرار گرفته، تغییر کرده و حتی ممکن است فراموش شوند. ورود تکنولوژی به زندگی مردم، سبب فراموشی باورها است و بسیاری از آن‌ها اکنون فقط در یادها مانده‌اند. بسیاری از این باورها، اکنون کمرنگ شده و برخی نیز به علت تغییرات اجتماعی، مهاجرت به شهرها، ارتباط با مردم دیگر شهرها و مناطق، سست شدن روابط اجتماعی بین افراد و… فراموش شده‌اند. 

یکی از ابزارهای شناخت فرهنگی جوامع، لباس و عناصر وابسته به آن است. هر قلم از پوشاک، جنس و رنگ پارچه، طرح و شکل دوخت لباس و آرایه‌ها و زیورهای آن به صورت نمادین، مفهوم یا مفاهیمی را می‌رساند. جامه، نشان دهنده پایگاه و منزلت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و شغلی پوشنده آن و برتابنده جایگاه و مقام طبقاتی شخص در گروه‌های مختلف اجتماعی است. همچنین لباس و نوع، جنس، رنگ و شکل دوخت آن و فرهنگ واژگان و اصطلاحات مربوط به پوشاک با ارزش‌ها و معیارهای اخلاقی و معنوی مانند شرم و حیا، وقار و متانت، جاذبه و فریبندگی، عظمت و حقارت، غرور و کبر و فروتنی، گیرایی جنسی، اهمیت و اعتبار، ماتم و عزا و شادی و سرور، فقر و غنا و بینش‌های دینی و مذهبی پیوند دارند. 

پوشاک بانوان ترکمن

پوشاک سنتی زنان ترکمن، پیراهن بلند، شلوار، سربند و کلاه است. پیراهن جامه‌ای بلند و ابریشمین است که خود آن را می‌بافند. ابریشم ترکمنی با دستگاه ساده‌ای به نام «تارا» و بصورت طاقه‌هایی باریک بافته می‌شود. هر طاقه ۵/۲ تا ۵ متر درازا و ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر پهنا دارد و بیشتر به صورت نوارهایی قرمز با راه راه زرد است. با این طاقه ابریشم، پیراهنی ساده و بلند می‌دوزند که آن را قرمزی یا کوینک می‌نامند. زیر کوینک شلوار می‌پوشند و پایین شلوار را تا زانو با حریر رنگین و سوزندوزی شده، می‌آرایند. طرح‌های سوزندوزی شده بر جامه‌ها معمولا نقوش شاخ قوچ، مثلث، دایره و یا نقش نگاره‌هایی ویژه هر طایفه است. 

از سوزن‌دوزی برای سردست، یقه و پیش سینه پیراهن زیر نیز استفاده می‌کنند. کلاه و سربند، هم طایفه زن را نشان می‌دهد و هم نشانگر ازدواج یا تجرد شخص است. دختران پیش از ازدواج روسری ساده و کلاه سوزندوزی شده بر سر می‌کنند و پس از ازدواج کلاهی به شکل مخروط ناقص از نی یا چوب جارو. روی کلاه را با روسری می‌پوشانند و روی آن دستمالی بزرگ از حریر یا نخ می‌اندازند که با یک سر آن روی دهان را می‌پوشانند. این دستمال، یاشماق نام دارد. کلاه زنان سالمند کوچکتر است و پیشانی‌بندی به رنگ سیاه نیز می‌بندند. زنان از زیورهای خاصی استفاده می‌کنند. بعضی از این زیورها مخصوص سر و پیشانی یا دور کلاه هستند و بعضی برای آراستن موها. سینه ریز، گوشواره، النگو و بازوبند از زیورهای زنان ترکمن است. همه زیورها ساخته دست خود ترکمن‌ها بوده و در ساختن آن از نقره و نگین عقیق و گاه شیشه‌های رنگی استفاده می‌کنند. 

تحلیل و بررسی پوشاک بانوان ترکمن

۱- طراحی: طراحی پوشاک بانوان ترکمن دارای برش‌های ساده و خطوط عمودی و قطعات هندسی است. بطوریکه در برش‌های چارقد و شلوار زنانه هم از این نوع برش‌ها استفاده می‌شود. این طرح‌ها را که همواره در طول زمان حفظ کرده‌اند، دارای ویژگی‌های اولیه و پریمیتیو (باستانی) است. با توجه به اینکه مواد اولیه لباس آن‌ها غالبا پارچه‌های ابریشمی یا نخی دستباف بوده و این پارچه‌ها معمولا در عرض ۳۰ سانتی‌متر بافته شده است، بنابراین می‌توان اظهار کرد که طراحی لباس آن‌ها با توجه به طراحی و بافت پارچه‌های دستباف و محدودیت عرض پارچه بوده و در نتیجه طراحی بافت پارچه و طراحی لباس از یک هماهنگی خاصی برخوردار است. 

۲- شکل ظاهری: گشاد بودن لباس متاثر از شرایط اقلیمی و نوع زندگی است که در منطقه صحرا و دشت بودهاند. بنابراین جنس پوشاک زنان قوم ترکمن، سبک و قابل حرکت راحت برای انجام کارهای روزانه بوده است. که در این شکل ظاهری، تا به اکنون به طراحی لباس خود وفادار بوده‌اند. 

۳- رنگ لباس: رنگ‌های بکار رفته در پوشاک و اجزای آن در لباس زنان، در رنگ مایه‌های قرمز و زرشکی بوده است که با توجه به اقلیم گرم و خشک و بیابانی منطقه جلوه بصری خاصی داشته است و مضاعف بر آن، خوش یمن بودن رنگ سرخ نیز زمینه بهره‌گیری گسترده را برای استفاده از این رنگ فراهم کرده است. 

رنگ در ایلات ترکمن با فلسفه وجودی خاصی بکار برده می‌شود. نشانه قلب و آتش است که این خود دربردارنده جوانی و حیاط در بین زنان کهنسال است. حال آنکه در بسیاری از اقوام محلی ایران برای گروههای سنی رنگ‌ها و تزییناتی متفاوت در نظر گرفته می‌شود. در گذشته فقط در بین زنان ترکمن، فقط از رنگ‌های زرد و قرمز و سفید و مشکی استفاده می‌شد. با این فلسفه که رنگ قرمز به رنگ خون جاری در شریان زندگی است. رنگ شادی، سلامتی و خوشبختی و سعادت بشری است و در مقابل آن رنگ زرد نماد بیماری، رنج، شکست و ناکامی است. با این دیدگاه عمیق و فلسفی که همیشه دو عنصر متضاد تکمیل کننده و عامل جریان زندگی هستند، اگر شادی هست غم در مقابلش باید باشد که شادی معنا و مفهوم پیدا کند و سفید رنگ نیک بختی و روشنایی، رنگ روز و سیاه رنگ شب، رنگ مرگ و رنگ نیستی است. سفید و سیاه در کنار هم هویت می‌یابند و تعبیری از تولد و مرگ را تداعی می‌کند. معمولا برای شروع سوزندوزی از دو رنگ سیاه و سفید استفاده می‌شود که در اصطلاح ترکمنی به آن «قارآلاما و آق‌آلاما» می‌گویند (قارا به معنی سیاه و آق به معنی سفید). 

۴- نقوش: نقش‌های بکار رفته در البسه بانوان ترکمن عبارت‌اند از عناصر طبیعت (خورشید، ماه و ستاره)، نقوش حیوانی (شاخ قوچ، جوجه، پنجه مرغ، گردن شتر، بال پرنده، دهان مار، عقرب، ناخن گنجشک، شاخ قوچ پیچیده)، نقوش گیاهی (گل گلدانی، ماری گل، گل ساعتی، کاجی، شرفه ای، کنگر)، اشیا (قندشکن، انبردست، ترازو، صندوق چوبی، شمع، پایه شمع، لنگر، اسکناس)، نقوش هندسی (نقش چهل تکه، نقش هفت و هشتی، شطرنجی، بند رومی) و…. 

در نگاهی جامع‌تر می‌توان انسانشناسی قوم ترکمن را در قالب سه دسته معرفی کرد: 

الف) مبانی اعتقادی و باورها، برای نمونه پوشیدگی از جمله مشخصه بارز پوشاک ناشی از جایگاه‌ی اجتماعی و فرهنگی است. 

ب) عوامل زیست محیطی و اقلیم که جنس و نوع پوشاک و حتی دوخت و اجزای پوشاک و فنون تهیه مواد آن را مدنظر قرار می‌دهد. 

ج) شرایط و روابط اجتماعی مانند نوع و نحوه‌ی معیشت، سنت‌ها، مراسم از جمله عوامل مؤثر در نوع و چگونگی و ماندگاری پوشاک است.

انتهای پیام/