در پیدایش قالی گویند بشر از پوست حیوانات براي پوشش تن و زیرانداز استفاده میکرده و باگذشت زمان از بههم فشردگی پشم، ساختن نمد را فراگرفته و بعد متوجه گلیم وگلیمینهها شده و ظرافتهایی در بافت گلیم به کار برده و بر کیفیت و ضخامت آن افزوده و از این مرحله قالیبافی به عنوان یک هنر پدیدار شد. چون ایران زمستان‌های خیلی سردی داشته؛ بیشک ایرانیان، فرشی براي زمین خیمۀ چادرنشینان خود تدارک می‌دیدند و مردمی هنرمند و باذوق بودند و به دلیل دامداری، مصالح براي فرش موجود بوده؛ محتمل است که قالی بافته شده از گره در اثر هنرمندي ایرانیان به تدریج جاي گلیم یا تخته پوست گوسفند را که فرش اصلی خیمۀ چادرنشینان فلات ایران بوده گرفته باشد. (معین،388: 1336 .) قالیبافی در ایران بین روستاییان قرارداشته است. دهقانان ضمن کشاورزي به کار پرورش گوسفند نیز میپردازند، براي زیرانداز خود، قالیچه میبافندو با فروش آن، نیازهاي اساسی خود مانند قند و چاي و تنباکو و سیگار و پارچه و کبریت و نفت را تهیه کنند. قالی در حقیقت نتیجه اندیشۀ زحمتکشترین، کم‌توقعترین و گمنامترین افراد روستا هستند.
تاریخچه فرش بافی در اراک
از سابقه قالی بافی اراک، اطلاعاتی موجود نیست اما به‌دلیل وجود فرش بافی در اطراف اراک، نمی‌توان تصور کرد که فرش بافی در این جا سابقه کمتری از بقیه شهرهای اطرافش داشته باشد.
پس از ساسانیان، تا قرن‌ها بعد دیگر شواهدی مبنی بر فرش بافی در این منطقه وجود ندارد اما روند صادرات فرش از قاجار و در فاصله بین حکومت فتحعلی شاه تا ناصرالدین شاه آغازو در اواسط دوره ناصرالدین شاه در سطح جهانی شناخته شد.
نهایتاً در سال ۱۳۱۴ با ملی شدن صنعت فرش، تولید در اختیار تجار ایرانی و شرکت سهامی فرش ایران قرار گرفت و موقعیت اراک و قرار گرفتن برسر راه‌های بازرگانی شرایط مناسبی را برای استقرار تجار و بازرگانان فراهم آورده بود. علاوه برشرکت انگلیسی سویسی زیگلرکه در قلعه حاج وکیل فعلی موجود بود، ده شرکت دیگر هم در اراک شروع به کار کردند که میتوان از کمپانی تاوسهند چیان نیویورک نام برد که الان ادارات دارایی و استانداری و مدرسه تزکیه در اراک هستند وکمپانی غازان که در کوچه بانک عباس آباد قرار داشت و شرکت تلفنیان که مخصوص خرید و صدور فرش بود و در بازار سرای نوذری بود همچنین شرکت راگوزیان درخیابان حجازی بود و در حدود 2000دار قالی داشت وکمپانی شرق که محل کار این شرکت کوچه الکه فعلی بود وشرکت سلیم شاهنیان، قاراپت شاهنیان، خیاطان، موچیکیان، هواسایان، پاپازیان، مهرتاتیان و.... که محل کار همه این عزیزان بازار بوده است وکارشان خرید برای شرکت‌های امریکایی بوده است.
این وضع تا آغاز جنگ جهانی اول ادامه داشت تا اینکه مشتریان جدیدی از بازارهای امریکا به سراغ فرش اراک آمدند و با ایجاد شرکت‌های نام برده، فرش این منطقه را زیر نفوذ خویش گرفتند.
در ابتدای قرن حاضر به علت ایجاد بحران اقتصادی در امریکا (حوالی سال های 1929-1930)غالب شرکت‌های امریکایی ورشکسته و مجبور به ترک ایران شدند و حوالی سال های 1314 عملا با نوع ملی شدن صنعت فرش، تولید این کالا تقریبا در اختیار تجار ایرانی و شرکت فرش ایران قرار گرفت. (صور اسرافیل، شیرین، 1397 :18تا22)
کارآواها
مردم شهر‌ها و روستا‌ها، طی انجام کارهایی، چون کشاورزی و کشت و زرع، دامداری، صیادی و مشاغل دیگر برای فعالیت بیشتر و بهتر از موسیقی و آواها بهره می‌برند. موسیقی کار در ایران متعلق به چند منطقه محدود نیست و همه‌ی استان‌ها را دربرمی‌گیرد.
بیشک اولین اتفاقات در زمینه موسیقی کار از شکارگری آغاز شده است، زیرا شکار اولین شغل بشر است و پس از آن دامداری و کشاورزی اهمیت داشته‌اند و جزو اولین مشاغل بشر به حساب می‌آیند.
بررسی آواهاي کار اقوام ایرانی، نحوه زیست و تعامل آنها را با منطقۀ خاص جغرافیاییشان نشان میدهد. تأثیر آب و هوا، نوع زندگی، نگرش هر قوم به کار و رابطۀ ایشان با ابزارهاي کاري، شیوۀ معیشت، و احساسات قوم مورد نظر پیرامون مشاغل مختلف را بیان میکند. آواهاي چایکاران، نوغانداران و... تنها از خطۀ شمال ایران گزارش شده است و ساحلنشینان بیش از هر چیزي به دریا و ماهیگیري و... توجه داشته و در رابطه با قالیبافی باید گفت که به علت گستردگی در اکثر مناطق ایران، دسترسی به این اشعار در همه جاي ایران هست ولی در مورد ثبت این آواها در استان مرکزی کسی تاکنون اقدامی انجام نداده است. از آنجا که تلفظ برخی لغات در برخی مکانها متفاوت بود و مردم هر منطقه با بیان متفاوتی کلمه یا جملهاي خاص را بیان میداشتند، نیاز به جدول آوانگاري احساس شد.
|
\t\t\t علایم آوانگاری \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t تلفظ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t علایم آوانگاری \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t تلفظ \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t a^ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t آ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t R \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ر \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t E \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ا \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t Z^ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ژ \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t I \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ای \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t S \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ث – س- ص \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t O \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ا \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t S \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ش \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t U \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ب \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t Y \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t غ \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t B \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t پ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t Q \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ق \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t P \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ت \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t F \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ف \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t T \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ت \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t K \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ک \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t J \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ج \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t G \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t گ \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t C^ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t چ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t L \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ل \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t H \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ه-ح \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t M \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t م \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t X \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t خ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t N \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ن \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t D \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t د \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t V \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t و \t\t\t |
\t\t
|
\t\t\t Z \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ز- ذ- ض- ظ \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t Y \t\t\t |
\t\t\t
\t\t\t ی \t\t\t |
\t\t
در زیر به نمونهاي از اشعار مردان و زنان شهرستان اراك که در حین کار میخواندند و سالهاي قبل کاربرد داشته، بهطور نمونه آوانگاری شده ،آمده است.
- دلم میخواد ببافم گل به قالی لباش را زرد زنم توش را زنگاري
Delâm mix ̂âd bebâfâm gol be qâli Lâbâš râ zârd zânâm tošo zângâri
شریفی 50 ساله انجدان
- خداوندا ستارم زیر ابره جوانیم زیر دست پیر گبره
x ô dâvândâ setârâm zire âbre Jâvâniâm zire dâste pire gâbre
- خداوندا دلم کولی پسنده لب و دندان کولی زیر قنده
x ̂ odâvândâ delâm koli pâsânde Lâbo dândâne koli zire qânde
کولی بی وفا قندیل می بنده
Koli bivâfâ qândil mibânde
قمر بغدادي 60 ساله مرزیجران
-فلک در حق من بی مروتی کردي سواره بودم و پایم پتی کردي
Fâlâk dâr hâg mân bi morovrti kârdi Sâvâre bodâmo pâyâm pâti kârdi
گل بانو حسنی 60 ساله اراک
-بشینم سردار قالی با دل تنگ ببافم قالی کرمون با دل سنگ
Bešinâm sâre dâre qâli bâ deli tânq Bebâfâm qâli kermon bâ del sânq
حلیمه محمدیانی 55 ساله مشهد الکوبه
-سر راهت نشینم فال گیرم اگر قاصد بیاد احوال گیرم
Sâre râhât nešinâm fâl girâm Âgâr gâsed biyâyd âhvâl girâm
-اگر قاصد بیاید اونجا نباشم بمیرم بهتره تا زنده باشم
Âgâr qâsed biyâyâd onjâ nâbâšâm Bemirâm behtâre tâ zende bâšâm
زینب بی بی حسنی70 ساله شهرجرد
-قالی بافان چندي دارند حوصله شانه برسر می زنند مقراض به گره
Qâli bâfân x ̂ândi dârând hosele Šâne bâr sâr mizânând meqrâz be gere
-قالی نباف که کرکه پسر بزا که ملکه
فاطمه خانم 70 ساله انجدان
Qâli nâbâf ke korke Prsâr bezâke molke
-لا لالالا گلم باشی بزرگ شی همدم باشی
Lâlâlâlâ golâm bâši Bozorgši hâmdâmâm bâši
-کلام الله تو پیرش کن زیارتها نصیبش کن
Kâlâmâlâh to pirâšx ô n Ziyârâthâ nâsibâš kon
رقیه بانو محمدی 54 ساله ساروق
مضمون موسیقی‌های کار به فرهنگ، منش و وضعیت اقلیمی و جغرافیایی هر منطقه وشغل و حرفه اهل آن بستگی دارد. در لرستان برزگری، خرمن‌کوبی (گاهوله)، شیردوشی (گادوشی)، مشک‌زنی و برنج‌کوبی مرسوم است و هر کدام موسیقی خاص خود را دارند. در این میان زمانی که شخص شاغل به فعالیت می‌پردازد و ابزار کار به دست می‌گیرد به طور آگاه یا ناخودآگاه و بر حسب عادت و روندی که همواره به طور کم و بیش وجود داشته، آواخوانی یا آواز خوانی را آغاز کند. این رویه در شهر‌ها و مناطق دیگر نیز وجود دارد و تحت تاثیر عوامل مختلف است.
موسیقی سختی کار را از یاد می‌برد و عشق و ایمان به زندگی، تلاش و امید را در قلب شکوفا می‌سازد. موسیقی نظم و هماهنگی‌ای را که لازمه انجام کار‌های دسته‌جمعی و طاقت‌فرساست در حد بسیار زیادی تقویت میکند و به ذهن‌های آشفته سر و سامان میدهد و شنونده را آماده برقراری ارتباط با خداوند متعال و خدمت به خلق میکند.
استان مرکزی درگذشته یکی از مهم‌ترین قطب‌های تولیدکننده‌ی فرش ایران با نام سلطان‌آباد (عراق عجم) بوده، صنعت قالی بافی از قدیم در فراهان و سربند دارای سابقه‌ی طولانی است.
بوته مالمیر سربند و قالی‌های دولاخور مشک آباد وساروق در بین کارشناسان فرش دارای شهرت جهانی بوده است. تا اواخر دوران صفویه، فرش استان فقط مصرف داخلی داشته ولی در قاجاریه این صنعت پیشرفت کرده به صورتی که توسط صادر کنندگان تبریزی به اروپا صادر شده و مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و از لحاظ صادرات، رقیب کرمان شد. با شهرتی که فرش استان مرکزی با نام تجاری ساروق در بین کشورهای اروپایی پیدا کرد، برخی از شرکت‌های اروپایی مثل زیگلر، یک شعبه جهت خرید و صادرات فرش استان در اراک احداث کردند وکارگاه‌هایی جهت رنگرزی و بافت در سطح وسیعی دایر کرده، به طوری که در مدت کوتاهی حدود 3000 درا قالی بافی در اراک و روستاهای اطراف برپا شد.
تجارت قالی در اراک رشد کرد و با پیشرفت زیاد این صنعت، فرش اراک باطرح‌های محلی و اصیل سرآمد شهرهای دیگر ایران شد و این روند ادامه داشت تا اینکه تولیدات از لحاظ طرح یکنواخت شده و باعث کاهش صادرات شد. اواسط قرن بیستم نماینده‌ی کمپانی تاوسهند که خود دارای طراحانی بود، طرح‌هایی راکه گرفته شده از طرح‌های کوبلن بود، تولید کرد و جایگزین طرح‌های اصیل، نموده که مورد استقبال کشورهای آمریکا و اروپاشد. این طرح‌ها که هیچگونه رابطه‌ای با فرهنگ و سنت ملی ایران نداشت، هنوز هم در بافت قالی‌های این استان رواج دارد تا اینکه در 1314شمسی به دستور دولت، شرکت‌های خارجی تعطیل و وظایف آنها به شرکت جدیدی بنام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد. فرش‌های استان بر حسب نوع منطقه از لحاظ طرح و رنگ متفاوت بوده و به طور اختصار توضیح داده میشود.
منطقه‌ی محلات: نام محال از نام محلات گرفته شده طرح فرش محال متنوع و اغلب دارای ترنجی بيضی شكل و نقوش هراتی است. فرش محال همان ويژگی‌های بافته‌های مشک‌آباد را دارد، ولی فشرده‌تر بافته شده و رنگ‌بندی آن دقيق‌تر و شفاف‌تر هست و معمولاً درشت باف است، اما از فرش مشک‌آباد ريزتر و مرغوب‌تر است.
منطقه‌ی خمین: از طرح‌های خاص منطقه استفاده نموده که طرح‌های لیلیان و بند ریحان کمره شهرت جهانی دارد.
منطقه‌ی ورچه: بیشتر در رج پایین، حداکثر 20رج بافته میشود که مورد استفاده منطقه بوده و به نام قالی محلی مشهور است.
مشک‌آباد در حوالی شهر اراك قرار دارد. قالی مشک‌آباد كوچك پارچه، درشت بافت و پرز بلند دارد. طرح‌های فرش مشک‌آباد اغلب میناخانی، گل حنايی و هراتی است. گره اين فرش‌ها نامتقارن، پود آن آبی و دار معمول در اين منطقه عمودی است. فرش مشک‌آباد به دلیل رنگرزی عالی، طرح‌های بدیع و چشم‌نواز و استفاده از پشم مرغوب شهرت بین‌المللی دارد و روزگاری جز قالی‌های برتر صادرات ایران به حساب می‌آمدند، غالبا به شکل تک پود ودر رج شماره‌های پایین بافته می‌شدند.
منطقه‌ی مشهد میقان: از نقشه‌های خاص منطقه نظیرگل حنا وچگن استفاده می‌کنند.
منطقه‌ی ساروق: بافت محکم و نسبتا ظریف با حداکثر 50 ریشه در یک گره 6.5 سانتی‌متری و رنگهای پخته با مایه‌های مسی، بلوطی، قرمز، بژ، و آبی دارای اهمیت بسیار است.
منطقه‌ی میلاجرد: بیشتر فرش‌های کناره ، با طرح ماهی ولچک ترنج به صورت تک پود می‌بافند.
منطقه‌ی تفرش: با کیفیت عالی وریز بافت هستند و به صورت کف ساده ولجک ترنج بافته هستند.
منطقه‌ی رودبار و سربند فراهان: حتی فرش‌های کهنه‌ی آنها نیز دارای ارزش هستند و فرش‌هایی در اندازه‌ی کناره، میان فرش وذرع ونیم به صورت تک پود بافته میشوند.
منطقه‌ی کزاز و مهاجران: طرح مخصوص داشته و سایر روستاهای منطقه کزارنیز تولیدات مرغوبی دارند.
منطقه‌ی جاپلق: کناره و میان فرش‌هایی با نقشه گل حنا و بسیار ظریف می‌بافند.
منطقه‌ی سربند و مالمیر: در این مناطق فرش‌های مرغوب بوته در رج شمارهای پایین 25 تا30 رج بافته میشود.
منطقه سنجان: فرش‌های مرغوب بوته مال میر بیشتر در روستاهای این منطقه بافته میشود و به نام فرش مسجدی
در ایران معروف است (کمیلی:1385 18 و19)
به طور خلاصه میتوان از جمع‌آوري کارآواهاي قالی بافی استان مرکزي و به ویژه شهر اراک در این مقاله به یافتن نکات زیر اشاره کرد:
1- وجود زمینههاي از همگسیختگی و ناهمواريهاي جغرافیایی و تفاوتهاي فرهنگی در بین اقوام و طوایف ایرانی، یافتن اتحاد ملی از طریق آواهاي اقوام مختلف ایرانی، لازم و ضروري بهنظر میرسد و این منظور در اشعار یافت می شود و این تحقیق زمینه را برای تحقیق‌های عمیق‌تر پیرامون این تفاوت ها ایجاد کرد.
2- آواها کاري داراي مفاهیم مشترك دینی میباشند. اشاره به اشعاري که از شخصیتهاي مهم از جمله حضرت محمد و علی و فرزندانشان کمک گرفته میشود که نشان دهندۀ کمک گرفتن از این افراد، در حین کار است و از اعتقاد و باور دینی زنان سرزمین ما دارد که در حین کار از ایشان یاری می‌گیرند و یا حتی در روز های خاصی قالی نمی بافند یا به قالی به نشانه‌ی حسین کربلا آب می‌دهند و.....
3- توجه به آواهاي کاري از سوي رسانهها و سایر تولیدات صدا و سیما، احساس تعلق بیشتري در افراد بومی نسبت به فرهنگ خود ایجاد مینماید و این میتواند زمینۀ تقویت خودباوري در افراد شود.
4- کار بافت قالی برای زنان نوعی سرگرمی و اوقات فراغت وکمک به خرج خانواده و داشتن پس انداز و... بوده است. دکتر«محمد محجوب»، میگویند از خصوصیات مهم اکثر ادبیات عامیانه سرگرم کنندگی است که براي پر کردن اوقات فراغت انسانها بهوجود آمده است.
5- ازخصوصیات کارآواهای بدست آمده اشعار ساده، خودمانی و گاه پر معنی است که زبان اهل سوق که مردم کوچه و بازار با آن سخن میگویند و داراي جملههاي ساده، کوتاه و بریده بریده است و اغلب در آن واژهها وگاه فعلها تکرار میشوند و تعبیرها پیچیده نیست و نشان از ساختگی بودن ذهن خواننده است و دارای ارزش زیادی است.
6- از آنجا که آفرینندگان کارآواها تماس دائم با طبیعت دارند و متأثر و مرتبط با آن هستند، با بررسی این اشعار میتوان به بوم و طبیعت آن مناطق پی بردکه در حوزه‌ی این تحقیق نیست ولی زمینه را برای تحقیق‌های آینده باز میکند.
* گزارش از پیمانه پژوهش‌فر ، کارشناس‌ارشد مردم‌شناسی و مدرس دانشگاه و تورلیدر فرهنگی اراک، استان مرکزی
هفته صنایع‌دستی
انتهای پیام/
