هورالعظیم (تالاب بسیار بزرگ) را باید گنج تالاب‌های خاورمیانه نامید، تالابی در قلب استان خوزستان که برای دیدن زیبایی‌های آن باید حتماً یک دوربین با خود به همراه داشت. در کنار دوربین و برای ثبت و یادآوری زیبایی‌های این تالاب، وجود چشم ماهی و حافظه‌ای قوی الزامی است.

هرچند نام خوزستان با تالاب‌های دیگری مانند شادگان، بندان و میانگران ایذه، شیمبار و ... پیوند دیرینه دارد، اما در سفر به این جغرافیا، بدون تردید یکی از اصلی‌ترین مقاصدی که باید در برنامه سفر خود برای دیدنی‌های بی‌شمارش برنامه‌ریزی کرد، همین تالاب هورالعظیم است.

دیدن پرندگان، صداهای ریز و درشت، آوازهای متفاوت و پرندگان سرگرم پرواز، بیشتر به یک ارکستر سمفونی پرندگان می‌ماند تا یک زندگی عادی در گستره آبی. هورالعظیم، یکی از ذخیره‌گاه‌های ارزشمند محیط‌زیست و از زیست‌گاه‌های زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی است که به بزرگترین ایستگاه پرنده‌ خاورمیانه شهرت دارد. این هور یکی از تالاب‌های دائمی و پرآب کشور و از مناطق مهم هدف پرنده‌نگری ایران و جهان محسوب می‌شود که در خط مرزی میان ایران و عراق واقع شده است. در حال حاضر دسترسی آبی مستقیم به هورالعظیم ناممکن است و تنها راه دسترسی آبی به تالاب، رودخانه نیسان (آبریز رودخانه‌ کرخه) در شهر رُفَیِع است.

وضعیت طبیعی هور

حدود یک‌سوم هورالعظیم در ایران و دوسوم آن در کشور عراق واقع شده است. این تالاب از مازاد آب‌های رود کرخه، دویرچ، آب‌های زیرزمینی دشت‌‎ها و نهرهای منشعب از شرق رودخانه دجله در جنوب اماره، بارندگی‌های سالیانه و بخشی از آب‌ اروندرود تشکیل شده ‌است. این گنجینه‌ی مهجور مانده، در اراضی پست دلتای رودخانه‌های کرخه و دجله واقع شده است و در نتیجه اتصال آب‌های این دو رودخانه در اراضی یادشده به‌وجود آمده و در طول سال دارای آب است.

به‌نظر می‌رسد که در قرون گذشته با نفوذ آب‌های خلیج‌فارس، مناطق وسیعی شامل هورالعظیم و هورالحمار در عراق به‌وجود آمده باشند که با عقب‌نشینی خلیج‌فارس از وسعت آن‌ها کاسته شد و از یکدیگر تفکیک شده‌اند. از نظر تاریخ طبیعی، منطقه هورالعظیم در نتیجه پیوندی که بین آب‌های دو رودخانه کرخه و دجله بوجود آمده، ایجاد شده است.  ژرفای این هور (تالاب) کم است اما در قلب تالاب که سراسر آن از نی پوشیده شده است، به عمق چند متری می‌رسیم. هورالعظیم با مساحت تقریبی 118هزار هکتار در غرب استان خوزستان و در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت‌آزادگان بین دو کشور ایران و عراق واقع شده است و دارای طول جغرافیای ۴۷ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۴۷ درجه ۱۶ دقیقه و ۳۰ ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه ۵۳ دقیقه تا ۴۱ درجه عرض شمالی است. هورالعظیم درجنوب‌غرب شهرستان هویزه واقع است و شهر رفیع (کاوه) مرکز بخش نیسان در سه کیلومتری آن قرار دارد. حیات شهرستان‌های دشت‌آزادگان و هویزه به این تالاب وابسته است.

ارزش زیستگاهی هور

تالاب هورالعظیم یکی از ذخیره‌گاه‌های ارزشمند محیط‌زیست محسوب می‌شود که در همه طول سال دارای آب و گیاه است. از همین‌ رو، این تالاب دارای ارزش و شرایط زیستگاهی قابل توجهی است، به‌طوری‌که هرسال با شروع فصل پاییز، هزاران پرنده از نیمکره شمالی در مسیر مهاجرت خود به آب‌های گرم جنوب، در هورالعظیم فرود می‌آیند و تا پایان زمستان مهمان این آب‌ها خواهند بود.

راه‌های دسترسی به تالاب

راه‌های دسترسی به منطقه شامل راه آسفالت سوسنگرد- بستان و چزابه، راه آسفالت هویزه، رفیع، راه‌شنی، نظامی پاسگاه‌های طبر-  شط علی و راه آسفالته اهواز ، جاده سیدخلف به طلائیه است.

پوشش گیاهی هور

براساس اطلاعات ماهواره‌ای و بررسی‌های محلی، بخش عطیمی از سطح هور را پوشش گیاهی از نوع نی در برگرفته است. علاوه بر نی، گیاهان دیگری مانند لوئی (بردی) و نیلوفر آبی در هور می‌رویند. در انشعابات کرخه و همجواری هور، درختان پده و گز را نیز می‌توان مشاهده کرد.

گیاهان کفزی هور شامل، نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی و تیره تیزک می شوند. در کنار این گیاهان، بخش دیگری از پوشش گیاهی هور شامل گیاهانی است که ریشه در آب دارند و به صورت شناور در سطح یا بخشی از آب زندگی می‌کنند. مانند گیاهان قهوه‌ای سبزینه‌دار ـ تیره‌گل میمونی و…

در سواحل هور و در خشکی‌های اطراف، کاگله، کاهو وحشی، سورمه صحرایی و… می رویند. مهم‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه عبارتند از: نی، جگن (چولان)، لوئی و نیلوفر آبی.

حیات وحش هور

در هورالعظیم جانوران پستاندار به ندرت دیده می‌شوند. تنها پستاندار شناخته‌ شده هور را باید گاومیش به‌شمار آورد که به صورت اهلی و در نواحی ساحلی هور زندگی می‌کنند. از دیگر پستانداران هور می‌توان به گراز، سگ آبی، گربه جنگلی، شغال، روباه، شنگ «سگ آبی»، خفاش انگشت‌دراز، گرگ، انواع موش و رودک عسل‌خوار اشاره کرد.

راه‌های دسترسی برای مشاهده حیات وحش

جاده‌های موجود در تالاب جاده طبر- شط علی و جاده شرکت‌نفت از جمله راه‌های دسترسی برای مشاهده حیات وحش است.

آبزیان هور

در هورالعظیم بیش از ۱۲ گونه ماهی زیست می‌کنند که شامل بنی، شیربت، پور معمولی، عنزه، گطان، حمری، شلج، آمور، برزم، بیاح،  کپور نقره‌ای و... است.

پرندگان هور

تالاب‌ها همواره به عنوان مهمترین و حیاتی‌ترین زیستگاه پرندگان آبزی به شمار می‌آیند. زمستان جای مناسبی برای بسیاری از پرندگان آبزی و کنارآبزی از قبیل اردک‌ها، غاز خاکستری، چنگر، انواع آبچلیک و غیره است. پنج گونه کمیاب تالاب عبارتند از میوه‌خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری.

در آخرین گشت شناسایی ظرفیت‌های پرنده‌نگری مسیر رودخانه نیسان به هورالعظیم که در دوم فروردین‌ماه 1402 توسط فروغ نوذری کارشناس این حوزه و با همراهی و همکاری اعضای باشگاه پرنده‌نگری ایرانیان وبا هدف توسعه‌ پایدار اکوتوریسم در منطقه انجام گرفت، گونه‌های متنوع جانوری تالاب و پرندگانی مانند کورکور بال سیاه، پیغوی کوچک، باکلان کوچک و مارگردن، کاکایی صورتی، کشیم کوچک، اگرت کوچک، حواصیل زرد، حواصیل شب، پرستوی دریایی، کلاغ بین‌النهرین، سسک چیف‌چاف، سسک گلوسفید کوچک، سسک دلکش، ماهی خورک کوچک، ابلق، سینه‌سفید، چاچله رودخانه‌ای، گنجشک رودخانه‌ای، کبوتر وحشی، بلبل خرما، بلبل هزاردستان، گاوچرانک، زنبورخوار سبز و گلوخرمایی رؤیت و به ثبت رسیدند.

ارزش‌های اجتماعی‌، فرهنگی و اقتصادی هور

منابع طبیعی هورالعظیم از زمان جنگ بین ایران و عراق و به دنبال تغییرات اقلیمی حاصل‌ شده، همواره با تهدید روبه‌رو بوده است. کمبود آب ناشی از احداث سد در مسیر رودخانه‌های منتهی به این تالاب آسیب‌های قابل توجهی به این زیستگاه وارد کرده است.

امروزه جمعیت قابل توجهی در منطقه به حرفه‌های صیادی و شکار اشتغال دارند و عده‌ای هم در بازارهای سوسنگرد، بستان و هویزه به خرید و فروش محصولات تالابی مشغولند.  تالاب هورالعظیم به دلیل تأمین نشدن حق‌آبه مورد انتظار، با کم‌آبی روبه‌رو است. بیش از نیمی از بخش ایرانی این تالاب از بین رفته است. حاشیه‌نشینان هور تا پیش از جنگ ایران و عراق در ده‌ها روستا و آبادی حاشیه هور با استفاده از این تالاب و نیز از آبزیان آن اقتصاد خانواده‌های خویش را تأمین می‌کردند. این تالاب از دیدگاه منابع جانوری و گیاهی بسیار غنی است که هم‌اینک این منابع با خطر نابودی روبه‌رو است و این فرآیند زندگی و حیات، بسیاری از ساکنان وابسته به هور را به نابودی خواهد کشاند.

*گزارش از بهنام رضائی‌مالمیر

انتهای پیام/