میراث آریا: پراکندگي آثاری از دوران پیش‌ازتاریخ تا دوران متأخر اسلامي در اطراف منطقه کوخرد، وجود سنگ‌نگاره‌هایی از دوران پیش‌ازتاریخ تا اسلامی، سازۀ آبي تِرِنُه (از سازه‌های ساخته‌شده در دورۀ ساساني)، آرامگاه دو گنبدان و حمام دورۀ اسلامي، همگي از غنای این خطه خبر می‌دهند.

شهر باستاني سیبه امروزه در قسمت جنوب غربي روستای کوخرد قرار دارد و چندین خانه مسکوني روی عرصه این شهر تاریخي در قسمت شمال شرقي آن ساخته‌شده است. یک رودخانه فصلي/آب بریدگي از قسمت مرکزی این محوطه می‌گذرد که همین رودخانه، باعث آشکارسازی بخش‌هایی از ساختارها و سازه‌های این محوطه باستاني شده است؛ ازجمله حمام شهر سیبه که توسط همین سیلاب‌های فصلي که از بالادست می‌آید، آشکار شد.

نتایج مطالعه منابع مکتوب و بررسی‌های باستان‌شناختی و به‌طور ویژه بررسي آرکئوژئوفیزیک انجام‌شده در این محوطه، حاکي از آن است که اگرچه وجود برخي آثار در اطراف و نزدیکي محوطه باستاني بر این مطلب که این منطقه جغرافیایي، منطقه‌ای دارای استقرار در پیش از اسلام بوده، صحه می‌گذارد، اما نتایج مطالعات میداني و سفال‌های سطحي، انتساب این محوطه به دوران پیش از اسلام جای تردید دارد.

آنچه امروز از شهر سیبه بر روی سطح دیده می‌شود، عبارت است از: حمام شهر سیبه در شرق و محوطه گورستان در غرب. در قسمت غربي، یک منطقه مسکوني سنگي موسوم به محله بونجرون واقع‌شده که تماماً از سنگ‌های قلوه‌ای، با اندازه‌های متفاوت ساخته‌شده است. آرامگاه دو گنبدان و مقبره یکي از مشایخ اهل سنت نیز در این گورستان قرار دارد.

در قسمت جنوبي محوطه، پراکندگي اندکي از سفال دیده می‌شود و قسمت شمالي محوطه نیز، جاده اصلي آسفالته کوخرد-هرنگ می‌گذرد و این باعث از بین رفتن احتمالي قسمتي از شهر باستاني شده است.

بعد از جاده نیز تعداد زیادی آب‌انبار و ساختمان‌های جدید ساخته‌شده است. در طي بررسي تعدادی از سفال‌های سطحي جمع‌آوری شد که بر اساس مستند نگاری و مطالعه آن‌ها، مربوط به دورەه اسلامی است. حمام و آرامگاه موجود در محوطه نیز متعلق به دوران اسلامي است.

سیبه؛ محوطه تاریخی اسلامی

بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، این نتیجه حاصل می‌شود که اگرچه ممکن است این منطقه جغرافیایي در دوران پیش از اسلام و به‌خصوص دوره ساساني، منطقه‌ای جهت سکونت بوده باشد و آثاری از این دوران در اطراف این محوطه باستاني وجود داشته باشد، اما به‌طور ویژه محوطه باستاني شهر سیبه، محوطه‌ای اسلامي و تعلق آن به دوره ساساني بسیار مشکل است.

می‌توان گفت کوخرد فعلي با توجه به یافته‌های باستان‌شناختی مرتبط با شهر سیبه در جنوب و همچنین در شرق کوخرد و به‌علاوه بخش غرب، بر روی شهر باستاني سیبه شکل‌گرفته و می‌توان گفت این دهستان تداوم این محوطه تا به امروز است.

کوخرد در مسیر راه‌های تجاری قرار داشته است و در منابع دوران متأخر اسلامی بالأخص در دوره صفویه نامي از این منطقه به چشم می‌خورد که بیشتر در سفرنامه سیاحان بدین مکان اشاراتي کرده‌اند.

کوخرد با توجه به موقعیت جغرافیایي آن، شرایط اقلیمي مناسب، منابع آبي غني و زیست بومي مناسب همواره در ادوار مختلف موردتوجه بوده است. با استناد به یافته‌های باستان‌شناختی و آثار باستاني این منطقه، پیشینه‌ای از پیش‌ازتاریخ تا دوران معاصر را در برمی‌گیرد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به محوطه سنگ‌نگاره‌های شمال روستا، محوطه مدفون شهر سیبه، محله بنجرو ن مجموعه دو گنبدان، سد ترنه، قلعه چاه گبری، کاروانسرای کوخرد، و بافت تاریخي دوران قاجار تا پهلوی اشاره کرد.

کوخرد در مسیر ارتباطي بستک به بندرلنگه قرار دارد که این مسیر در دوران صفوی و با استناد به کاروانسراهای موجود از مسیرهای اصلي ارتباطي بوده که در کتاب تاریخ کمبریج و همچنین سفرنامه کارری نیز بدان اشاره‌شده است.

سیبه؛ دیار عاقلان و دانایان

بنا به روایات تاریخي، نام قدیم کوخرد، سیبه بوده است؛ سیبه یا سیبا واژه‌ای است به معني «شهر دارای حصار و بارو» و معاني دیگری همچون قلعه یا دیواری از چوب و علف و دور قلعه و شهر، سنگر دوره شهر و قلعه نیز دار د.

نام سیبه در دورۀ اسلامی به «کوی خرد» که به معنای «دیار عاقلان و دانایان و خردمندان» بوده، تغییر کرده و پس‌ازآن به شکل کوخرد به‌کاربرده می‌شود.

در خصوص کلمه «کویِ خِرَد» این واژه در سفرنامه کارری در سال 1694 نیز به‌کاربرده شده است؛ او در این سفرنامه چنین بیان می‌کند که: «روز شنبه در کاروانسرای بستک و در روز یکشنبه در کاروانسرای دهکده کویِ خِرَد به استراحت پرداختیم.»

شهر تاریخي مدفون در زیر رسوبات با نزدیک به 45 هکتار وسعت است که نمونه‌ای منحصربه‌فرد در مناطق پس‌کرانه‌ای خلیج‌فارس محسوب می‌شود.

شهر سیبه بر سر یکي از راه‌های تجاری خلیج‌فارس به مرکز فلات ایران (بندرلنگه ـ بستک ـ لار) قرارگرفته است و بر اساس بررسی آرکئوژئوفیزیک، این شهر دارای بخش‌های مختلف بازرگاني ـ تجاری، عام‌المنفعه، مسکوني و... است.

عليرغم وجود سفال‌های اسلامي، شواهدی از وجود سفال‌های ساساني نیز در این شهر تاریخی گزارش‌شده است؛ این مسئله با توجه به نزدیکي اثر به سد ترنه (مربوط به دورۀ ساساني)، قابل‌توجه است.

سطح محوطه سیبه را زمین‌های کشاورزی پوشانده و چند ساختمان برای دام و احشام نیز در اطراف آن ساخته‌شده است. غرب محوطه را گورستان باستاني دو گنبدان و آرامگاه سه تن از علما و مشایخ کوخرد تشکیل می‌دهد.  رودخانه مهران در حدود 700 متری جنوب محوطه، و یک رودخانه فصلي در بخش شرقي محوطه جریان دارد.

در دیواره رودخانه فصلي، بقایای فرهنگي قابل‌مشاهده است. در بخش غربي محوطه، محله بونجرون (شهر سنگی)، گورهای باستاني و آرامگاه دو گنبدان قرار دارد. محله بونجرون، در قسمت شمالي و شمال غربي شهر تاریخي سیبه قرار دارد.

اطراف این قسمت از محوطه شهر سیبه، گورستان عظیمي قرار دارد که بخش شرقي آن از بین رفته و بخش جنوبي و غربي آن حکایت از این گورستان وسیع دارد که سنگ قبور متعدد تاریخي نیز در بین قبور با فرم ساده به چشم می‌خورد.

یافته‌های باستان‌شناسی دوره ایلخانی و تیموری در سیبه

اکثر سفال‌های سطحي جمع‌آوری‌شده در محوطه سیبه، حاکي از تعلق آن به دوره اسلامی است. هرچند که در بررسی‌های پیشین، اشاره‌ای به سفال‌های دوره ساساني در محوطه شده بود، ولي در بین سفال‌های جمع‌آوری‌شده، این نوع سفال‌ها به چشم نمی‌خورد.

یافته‌های سفالي سطحي شهر سیبه از دوران قرون میانه اسلامی به‌ویژه در دوره ایلخاني تقریباً در تمامي سطح محوطه همسان است و در بین آن‌ها، نمونه‌هایی از دوره‌های تیموری و صفوی نیز به چشم می‌خورد. آثار دیگری همچون گورستان، کاروانسراها و همچنین منابع تاریخي ـ نوشتاری، سفرنامه سیاحان و بافت تاریخي فعلي، دلایلي از تداوم سکونت در شهر سیبه و سپس روستای کوخرد است. علاوه بر ساختارهای معماری که در بررسی‌های آرکئوژئوفیزیک به‌دست‌آمده است، منابع آبي همچون چاه‌ها و آب‌انبارهایی با فرم‌های اغلب مستطیل و مدور به چشم می‌خورد.

با توجه به مطالعات آرکئوژئوفیزیک در سطح شهر سیبه، آنومالی‌های خطي منظم و پلان ساختارهای زیرسطحی قابل‌رؤیت است. بر اساس این شواهد، تمرکز سفال‌های ایلخاني و تیموری در شرق محوطه (محدودۀ حمام تاریخي سیبه) بوده، اما در غرب محوطه (محله بونجرون) تمرکز سفال‌های صفوی بیشتر به چشم می‌خورد.

سفالینه‌های لعاب‌دار و بالأخص آبي ـ سفید با نقوشي همچون نقشه‌ای طبیعت‌گرایانه (گیاهي، آبشار و کوه)، جانوری، اسلیمي و خطوط، و نقش ساختارهای معماری همچون نقش موسوم به پاگودا از یافته‌های شاخص سفالي این محوطه به شمار می‌آیند.

گزارش: سپهر زارعی ـ معاون میراث‌فرهنگی، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان هرمزگان

انتهای پیام/