میراث آریا: فرزندان نام‌آور تبریز و آذربایجان در سطوح ملی در تاریخ ایران را اگر بشماریم دفتر قطوری می‌شود که باید نسل جوان آذربایجانی با مد نظر قراردادن اقدامات و تلاش‌های مردان بزرگ و تأثیرگذار تاریخ پرأفتخار خود علاوه بر مباهات و بالندگی راه و روش و منش آن‌ها را در رونق و عمران و آبادانی تبریز کهن و آذربایجان مجدداً مورد توجه و واکاوی قرار دهند. اولین‌های تمدن در آن شکل می‌گرفتند و پس از سال‌ها بعنوان الگو در سایر شهرهای بزرگ ایران رشد می‌یافتند. ایران بدون آذربایجان دست بسته بود نزدیک به هزار سال حکومت ایران دست ترکان بود و این تبریز کهن ۹ بار پایتختی پر افتخار ملی و محلی ایران را با خود یدک می‌کشید چه تاریخ باشکوه و چه مردان بزرگ در این دیار سربلند می‌کردند و برای اعتلای ایران تلاش می‌کردند که بررسی موشکافانه آن به پژوهش‌های بنیادی تاریخی نیاز دارد. که بگذریم…

وقتی مطبوعات جهان در دهه ۴۰ اعطاء دو میلیون متر زمین در اراضی وکیل آباد مشهد را از سوی تاجر تبریزی الاصل منتشر کردند، نام حاج حسین آقا ملک به زبان‌ها افتاد. مطبوعات وقت ایران که معمولاً در دو روزنامه پرتیراژ کیهان و اطلاعات خلاصه می‌شد این تاجر تبریزی مقیم تهران را مرد سال ایران و خاورمیانه خواندند. و تلویزیون ملی وقت ایران ویژه برنامه‌های زیادی را به خدمات این خاندان نیکو صفت اختصاص می‌داد.

اسلاف او از تجار بازار تبریز بودند که در دوره قاجار با راه‌اندازی چند کسب و کار در روسیه و عثمانی، بخشی از تجارت کالا در ایران را به دست گرفتند. اجداد این واقف بزرگ در جنگ‌های ایران و روس در رکاب اصلاحگر فهیم آذربایجان، یعنی عباس میرزا، هم جنگجو و هم تأمین مالی بخشی از هزینه‌های جنگی لشکر او بودند. مهدی آقا تبریزی، جد بزرگ حسین ملک بعد از جنگ به صلاح دید عباس میرزا در بازار تبریز که مهمترین مرکز تجارت ایران بود به داد و ستد و واردات وصادرات می‌پرداخت و در رونق اقتصادی کشور سهامدار می‌شد صادرات فرش و خشکبار دست‌ایشان بودو در بازار تبریز بعنوان <ملک التجارممالک محروسه ایران> از سوی شاه وقت قاجار منصوب و اشتهار یافت. در آبادانی بازار تبریز و ایجاد تأسیسات عام المنفعه نیز سهیم بود.

وقتی‌امیر کبیر که تجربه والی‌گری و توسعه بازار تبریز را در کارنامه خود داشت با استفاده از تجار تبریزی از جمله آقا مهدی ملک التجار دست به احداث چند سرای تجاری در تهران زدند. چون‌امیر کبیر را ناصرالدین شاه از والی‌گری آذربایجان به صدر اعظمی ایران به تهران برده بود.‌امیر کبیر سودای ساخت تهران به سبک تبریز را داشت. چرا که در آغاز کار در جمع بزرگان تهران گفته بود که «تهران را مثل تبریز خواهد ساخت که در تاریخ قاجاریه و تاریخ تهران ثبت شده است.» امروز سرای ملک التجار تبریزی قسمت عمده و مهم بازار تهران را دارد. سرای اتابکیه و بازارامیر و سه راسته بازار تهران مدیون ذکاوت و تلاش این تبریزی تاجر پیشه صدیق ایران است که در تبدیل بازار تهران به کانون ترقی تجارت ایران نقش عمده ایفا کرده و سرای‌امیر کبیر در دو طبقه با ۳۳۶ حجره امروز بخشی از قلب بازار تهران را تشکیل می‌دهد. در برخی از اسناد بازار تهران احداث نزدیک به یک هزار حجره و انبار و مغازه و تأسیسات عام المنفعه در بازار تهران توسط یا مباشرگری خاندان تاجر پیشه ملک تبریزی ثبت شده است. بازار تاریخی تبریز بعنوان بزرگترین سازه‌ی آجری تجاری به هم پیوسته جهان، ثبت شده در یونسکو از پایتختی تبریز کهن هزار سال پیش دوره سلجوقیان و پیش از آن خبر می‌دهد و بازار تهران مدیون همین تلاش‌های فرزندان تاجر پیشه تبریز در ۱۵۰ سال اخیر ساخته شده و رونق یافته است.

مسجد ملک بازار تهران نیز یادگار حاج آقا مهدی بوده و حاج حسین ملک نیز نوه این تاجر در بین الحرمین بازار تهران کسب و کار گسترده‌ای تا اواخر دهه ۳۰ داشت. حاج حسین ملک متولد ۱۲۵۴ه. ش آشنا به زبان‌های ترکی، فارسی، عربی و فرانسه بود وی علاوه بر اینکه وارث اموال جدپدری و همچنین پدر بازرگان خود شده بود از راه تجارت و از سود اجاره صده‌ها حجره ارثی، دست به کارهای بزرگی زد. او بخشی از این در آمدها را به خرید اراضی رو به توسعه تهران و مشهد اختصاص می‌داد و خرید ده‌ها میلیون متر مربع زمین و سود سرشار آن‌ها به دلیل توسعه این دو کلانشهر، حاج حسین را تشویق به انفاق، هبه، زکات و امورنیکوکاری سوق می‌داد.

او آشنایی لازم با کلام الله مجید کتاب شریف وحیانی را داشت و از این کتاب هدایت و انسان ساز یاد گرفته بود که باید دستورات و فرایض بزرگ پروردگار عالمیان را دردستگیری از ضعفا و حل مشکلات جامعه اسلامی، آویزه چشم وگوش خود کند. او ابتدا تمام خانه پدری خود را در بازار بین الحرمین تهران و محل فعلی کتابخانه ملی ملک را وقف کرد و هزاران کتب خطی، قرآن‌های منحصر به فرد، تابلوهای نقاشی و هزاران قطعه‌اشیا تاریخی وهنری به کتابخانه موسوم به ملک که یادگار اجداد خودش بود اهدا کرد.

موزه فعلی فرش ایران نیز یادگار آن واقف تاجرپیشه بود. که اکنون مقامات دولتی با مباهات میهمانان دولت‌های خارجی را برای بازدید به آنجا می‌برند.

رضاشاه احترام خاصی به این تاجر نیکوکار داشت و در تاریخ تأسیس دانشگاه تهران باز نقش تبریزیان آمده است. رضا شاه وارد مذاکره با حاج حسین ملک تبریزی شد و از ایشان خواست که به پهلوی اول در توسعه تهران کمک کند و حاج حسین اول دهها هزار متر ازاملاک خود را برای تأسیس کاخ سعد آباد اختصاص داد. سپس دست به کار بزرگی در تأسیس اولین مرکز آموزش عالی ایران و تربیت جوانان ایران و علم آموزی آنها زد. اعطا صد هزار متر زمین برای احداث دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ ه.ش نیز از یادگارهای خاندان خیر ملک تبریزی است که تیتر اول روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۱۳ ه.ش است. تاسیس موزه ملک که امروز گنجنه هنر ایران محسوب می‌شود نیز از باقیات صالحات این خاندان شریف است. احداث چند بیمارستان در چناران و تربت حیدریه و خراسان ،ساخت ده ها مدرسه بین تهران-مشهد، احداث ده‌ها باب مسجد و آب انبار و حمام،واگذاری‌ اراضی میلیون ها متری برای احداث مسکن معلمان و فرهنگیان و کارکنان دولت، تأسیس و احداث ده‌ها مرکز نگهداری اطفال و یتیم خانه، واگذاری باغ وکیل آباد مشهد بعنوان پارک عمومی، واگذاری باغ صبای تهران به هنرمندان، همه و همه یادگار های این خاندان فرهیخته و محترم به ملت ایران است.

بالاخره در سن ۹۶ سالگی، حاج حسین ملک چند ماه قبل از فوت همه اموال و دارایی‌های وسیع منقول و غیر منقول باقیمانده خود را به آستان رضوی امام رضا مشهد اهدا کرد او معتقد بود برای ساختن ایران باید همه دست به کار شوند و ببخشند و بسازند وکار شبانه روزی کنند.و وسعت این املاک منقول و غیر منقول و چهارمیلیارد ریال پول نقد به حدی بوده که سازمان موقوفات ملک در مشهد در آستان قدس رضوی تأسیس شده تا وظیفه اداره و مدیریت موقوفات آن مردنیکو نام را بعنوان بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران انجام‌ دهد.

او ۹۶ سال شمسی و ۱۰۰ سال قمری عمر پر برکتی داشت. همه بزرگان وقت ایران می شناختند و غبطه بر هوش تجاری و سخاوتمندی او می کردند. بزرگان قدیم بازار تهران گفته اند وقتی به رحمت ایزدی پیوست تهران خود جوش تعطیل شد و حضور علما و مراجع و طبقات مختلف صنفی و مردم در مجالس ترحیم در بازار تهران بی نظیر و کم نظیر بوده است.
روزنامه اطلاعات از او بعنوان درخشان‌ترین چهره اجتماعی و نیکوکاری ایران نام برد و تلویزیون ملی ایران خبر اول خود را به خدمات و مراسم تشییع و خاکسپاری وی اختصاص داد. مراسم های مختلفی در شهرهای کشور در بزرگداشت آن مرد بزرگ نیکوکار سفرکرده به دریار باقی برپاشد و دریغ از نقش بستن نام خاندان نیکوکار ملک تبریزی در یکی از شوارع یا مراکز علمی تبریز که قصور شهرداران و در این اواخر شوراها را حکایت دارد.

یاد و خاطره آن مرد نیکوکار و خاندان شریفش را گرامی می‌داریم و از بزرگ پروردگار عالمیان، غفران حق و رو سفیدی در روز جزا را برای آنان طالبیم. شادروان زنده‌یاد حاج حسین ملک در تاریخ ایران به همراه خواجه رشید الدین فضل‌الله که آن فرهیخته مقام نیز علاوه بر ربع رشیدی تبریز، وسیعترین و بزرگترین موقوفات را در سراسر ایران وجهان اسلام داراست و منشأ خدمات علمی و آبادانی بسیاری در ایران و تبریز هستند و در حکومت ۱۰۰ ساله ایلخانیان نام نیک و بزرگی دارندو برخی آثار تاریخی منحصر بفرد در مراغه و تبریز و زنجان مدیون آنهاست در تارک تاریخ ایران زمین می‌درخشند و افتخار برای شهر اولین ها، مهد کار و تلاش و ثروت و بازار و تاجر پیشگی با مردمان نجیب آن شده اند، کهن شهری که قرن ها در مرکز جاده ابریشم قلب تجارت از خان بالیغ«پکن» تا اسلامبول محسوب می‌شد.

گزارش: محمد فرج پور باسمنجی

انتهای پیام/