میراث آریا: کاروانسرا یا در اصطلاح سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان استراحتگاه‌هایی به یادگار مانده از سنت دیرینه تاریخ سفر در ایران‌اند که تعداد آنها به بیش از هزار و گستردگی‌شان به پهنای ایران می‌رسد. انتخاب و ارائه ۵۴ کاروانسرا از ۷۰۰ کاروانسرای ثبت ملی شده در قالب یک پرونده واحد به یونسکو و ثبت آنها به‌عنوان بیست و هفتمین میراث‌فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو را باید اتفاقی مثال‌زدنی در تاریخ ثبت جهانی دانست، چراکه تاکنون پرونده‌ای را با این میزان از کمیت و کیفیت و همچنین وسعت پراکندگی جغرافیایی و قدمت تاریخی نداشته‌ایم. پرونده‌ای که آثاری از دوره ساسانی تا قاجاری را دربر می‌گیرد و به تنهایی تعداد آثار جهانی ایران را دو برابر کرده است.
معیارهای یونسکو برای ثبت جهانی کاروانسراهای ایران چه بود؟/ اصفهان در صدر، خراسان رضوی، یزد و سمنان در رتبه‌های بعدی
شاهکار نبوغ، خلاقیت، پیشرفت و تنوع گونه‌های معماری معیارهای یونسکو برای ثبت جهانی این ۵۴ کاروانسرایی‌ست که در ۲۴ استان کشور پراکنده‌اند. در این میان استان اصفهان با ۹ کاروانسرا در صدر، خراسان رضوی با هفت کاروانسرا در رتبه دوم، استان یزد با شش کاروانسرا در سومین پله قرار دارد. همچنین پنج کاروانسرای این لیست به سمنان، چهار کاروانسرا به خراسان جنوبی و سه کاروانسرا به آذربایجان شرقی تعلق دارد. استان‌های همدان و کرمان دارای دو کاروانسرا و استان‌های قم، تهران، کاشان، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، آذربایجان غربی، اردبیل، گیلان، مرکزی، البرز، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، لرستان، خراسان شمالی و قزوین هر یک دارای یک کاروانسرا در فهرست جهانی یونسکو هستند.
در فایل مربوط به «کاروانسراهای ایران» در یونسکو تاکید شده است که «کاروانسراها یکی از مهم‌ترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شدند.» این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند که درباره ویژگی آنها در پرونده موجود در یونسکو آمده است که «هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است. همچنین کاروانسراهای ایرانی مستقیما درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بوده‌اند، به‌گونه‌ای که تاثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید. از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است.»
از ساخت اولین کاروانسرا توسط هخامنشیان تا معماری‌های خاص ساسانی و عصر طلایی صفویان
تاریخ می‌گوید نخستین کاروانسراها را هخامنشیان ساخته‌اند. هرودوت، مورخ یونانی در کتاب پنجم خود سفرش به ایران در دوران هخامنشی، از ۱۱۱ بنای شبیه کاروانسرا نام می‌برد که در طول ۲۵۰۰ کیلومتر، فاصله بین پایتخت هخامنشیان و بابل ساخته شده که کاروانیان سه ماهه آن را طی می‌کردند. گرچه نمونه‌ای از بناهای یاد شده از عهد هخامنشی به جای نمانده است. در دوره اشکانی، نیز توسعه راه‌ها و ایجاد ایستگاه‌های بین راه و حمایت از کاروانیان، اهمیت داشت و در مسیر اغلب جاده‌ها به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم، ساختمان‌هایی شبیه کاروانسرا ساخته شد. در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام عصر ساسانی که اوج راه‌سازی در ایران باستان به آن دوران برمی‌گردد، بیشترین تعداد کاروانسراها ساخته شده است، اما ساخت کاروانسرا به دوران باستان محدود نماند و سلجوقیان نیز بناهایی را میانه شاهراه‌های عبور مسافران و تاجران به نام خود سند زدند. همچنین تصمیم شاه عباس اول صفوی به بازسازی و احیای جاده ابریشم منجر به ساخت و نوسازی کاروانسراهای بسیار شد و عصر این پادشاه را باید دوره طلایی کاروانسراها نامید. ساخت ۵۰۰ کاروانسرای ساخته شده در دوره صفویان نیز نشانه رونق اقتصادی کلان در آن زمان است. سنت کاروانسراسازی در دوره‌های تاریخی افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه ادامه یافت. چنانچه در سفرنامه‌هایی که اروپاییان درباره ایران آن روزگار نوشته‌اند، اشاره‌های فراوانی به کاروانسراهای ایران شده و نشان می‌دهد که این سازه‌ها ارزش و اهمیت بسیاری در زندگی اجتماعی و اقتصادی ایرانیان داشته‌اند.
ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می‌نویسد: «ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود. بدون این کاروانسرا و آب هیچ‌کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم» یا ژان باتیست تاورنیه جهانگرد و بازرگان معروف فرانسوی که زمان صفویان بارها به ایران و مشرق زمین سفر کرده، در سفرنامه‌اش کاروانسراهای ایرانی را اینگونه توصیف کرده است: «محوطه‌ای معمولا یک طبقه، دارای دربی بزرگ با گنجایش ظرفیت یکصد سوار، تالاری با یک طاق بزرگ برای سکونت محترمین، اتاق‌ها و حجره‌هایی کوچک در دو سوی تالارهای وسط برای اقامت مسافران، طویله‌هایی در پشت با پنجره‌هایی برای اشراف مسافران به چهارپایانشان، عدم دریافت وجه از مسافران برای اتاق‌های کاروانسراها در بیابان و دریافت وجهی اندک در شهرها، وجود کاه و جو برای اسب‌ها، همراه داشتن فرش، تختخواب و لوازم طباخی، امکان تهیه و خرید آذوقه و ارزاق به قیمت مناسب، اجاره تنها یک اتاق به هرفرد و وعدم امکان اقامت کل کاروان، تفاوت نگذاشتن بین غنی و فقیر، عدم تفاوت درجه و مرتبه برای اقامت در این مکان‌ها.»
او همچنین ایران را در آسیا به منزله فرانسه در اروپا دانسته و گفته است: «برخلاف عثمانی که در همه جا کاروان‌ها در معرض تجاوز حاکمان و دزدان قرار دارند، در ایران می‌توان بدون ترس سراسر کشور را پیمود و اگر مال کسی را بدزدند، حاکم موظف است که معادل آن مال را به او پس بدهد.»
از این تعاریف چنان برمی‌آید که ایران با دارا بودن موقعیت سوق الجیشی، استراتژیک و ترانزیتی محلی امن برای تجارت بوده و در این کاروانسراها امنیت و آسایش بازرگانان بدون در نظر گرفتن درجه و ثروت آنها تامین می‌شده است.
مروری بر کهن‌ترین تا مدرن‌ترین کاروانسراها/ اقامت در دل کویر و لذت تماشای آسمان از بام کاروانسرای ساسانی
مجموعه «قصر بهرام» معروف به بهرام گور پانزدهمین پادشاه ساسانی که در دامنه‌های سیاه‌کوه و در وسط دشت کویر واقع شده، از محبوب‌ترین مکان‌های ایران برای عکاسان نجوم و ستاره‌شناسان است. این کاروانسرای تماما سنگی در گذشته تنها مکان استراحت پادشاهان و اشراف بوده و از زیباترین ویژگی‌های قصر بهرام، پارک ملی کویری اطرافش با گونه‌های گیاهی و جانوری متعدد است. «رباط انوشیروانی» از کهن‌ترین رباط‌های ایران، «دِیرِ گچین» معروف به مادر کاروانسراهای ایران و «ایزدخواست» از یادگارهای دوران ساسانی هستند.
«رباط شریف» بر سر شاهراه کهن خراسان که از یک طرف به ماوراءالنهر و از طرفی دیگر به بین‌النهرین ارتباط داشت، با گچبری و آجرکاری‌های بی‌بدلیلش از شاخص‌ترین آثار دوره سلجوقی و «رباط زعفرانیه» استراحتگاه مهم مسافران راه ابریشم نیز به توصیف برخی سفرنامه‌نویسان متعلق به همان دوره است. قلعه سنگی «رباط کریم» که در گذشته به‌عنوان بنای حکومتی مورد استفاده بوده نیز از شاهکارهای اسلامی به شمار می‌رود.
کاروانسرای ۴۰۰ساله «زین‌الدین» که نجوم‌دوستان بسیاری از پشت‌بام آن آسمان کویر را تماشا کرده‌اند و مثلش در ایران کم پیدا می‌شود، به شکل دایره‌وار به دستور شاه عباس ساخته شده و معروف‌ترین بنای مهریز یزد از مهم‌ترین شهرهای باستانی ایران است. دستور ساخت کاروانسرا و قلعه «مرنجاب» کنار دریاچه نمک آران و بیدگل نیز ۴۱۲ سال قبل توسط شاه عباس داده شده و امروز به‌عنوان اقامتگاهی باستانی در دل کویر پذیرای مسافران بسیاری‌ست. کاروانسرای «بیستون» مربوط به دوره صفویه همراه ۱۵ اثر مجموعه بیستون در فهرست ثبت جهانی یونسکو قرار داشت و پس از ۱۷ سال برای دومین بار ثبت جهانی شد. کاروانسرای «گنجعلی‌خان» از بهترین اقامتگاه‌های توریستی در کرمان است که ابتدا با نیت مدرسه علمیه ساخته و بعد تبدیل به کاروانسرا شده است. «تاج‌آباد» برخلاف اکثر کاروانسراهای ایران که پلانی مستطیلی شکل دارند، از معدود کاروانسراهای مدور دوره صفویه است.
کاروانسرای «عبدالغفارخان» (باغ شیخ) مربوط به دوره زندیه یکی از کامل‌ترین و جامع‌ترین کاروانسراهای ایران به لحاظ فرم پلان، تزئینات، رعایت تناسبات و الگوی چینش فضاهای کاربردی در پلان است.
بزرگ‌ترین کاروانسرای سرپوشیده و از منحصربه‌فردترین کاروانسراهای دنیا «سعدالسلطنه» است که به دستور حاکم وقت قزوین ساخته شد و از آخرین آثار به جا مانده از حکومت ناصرالدین شاه قاجار است. کاروانسرای «بستک» واقع در شهر کاروانسراهای تاریخی و «چاه کوران» در مسیر جاده خراسان نیز به اواخر دوره قاجار تعلق دارد.
۵۴ کاروانسرای ثبت شده شامل دیرگچین قم، نوشیروان اصفهان، پرند (قلعه سنگی) تهران، رباط شرف خراسان‌رضوی، سنگی انجیره یزد، جمال‌آباد آذربایجان‌شرقی، عباس‌آباد تایباد خراسان‌رضوی، فخر داوود خراسان‌رضوی، شیخعلی‌خان اصفهان، مرنجاب اصفهان، امین‌آباد اصفهان، گبرآباد کاشان، مهیار اصفهان، گز اصفهان، کوهپایه اصفهان، مزینان خراسان رضوی، ایزدخواست فارس، فخرآباد خراسان رضوی، سرایان خراسان جنوبی، قصر بهرام سمنان، آهوان سمنان، میامی سمنان، عباس‌آباد سمنان، میاندشت سمنان، زین‌الدین یزد، میبد یزد، فرسفرج همدان، خواجه‌نظر آذربایجان غربی، دهدشت کهگیلویه و بویراحمد، بیستون کرمانشاه، گنجعلی‌خان کرمان، گویجه بل آذربایجان‌شرقی، خوی آذربایجان غربی، صائین اردبیل، تی‌تی گیلان، باغ شیخ مرکزی، زعفرانیه خراسان‌رضوی، مهر خراسان رضوی، ینگی‌امام البرز، بستک هرمزگان، برازجان بوشهر، خرانق یزد، آجری انجیره یزد، افضل خوزستان، نیستانک اصفهان، چاه کوران کرمان، چمشک لرستان، رشتی یزد، تاج‌آباد همدان، ده محمد خراسان جنوبی، خان آذربایجان غربی، چهل پایه خراسان جنوبی، سعدالسلطنه قزوین و رباط قِلی خراسان شمالی است.
انتهای پیام/
نظر شما