میراث آریا: شوکه این شهد شیرین معمولاً در استان ایلام تولید می‌شود، میوه، کلاهک و پوست این درخت حاوی مقدار فراوانی قند، ماده تانن و پروتئین است.

از خواص شوکه به این موارد می‌توان اشاره کرد: با وجود اینکه کاملاً شیرین است، موجب پدیده ترش کردن در معده نمی‌شود، به دلیل وجود ماده تانن و ترکیبات ضد التهاب، برای افرادی که داری زخم و ورم روده و معده هستند، مفید است، در طب سنتی از تانن هم برای درمان بواسیر استفاده می‌شده است و هم برای درمان اسهال در طب سنتی از آن به دلیل وجود ترکیبات منعقدکننده خون، برای درمان زخم‌های بیرونی استفاده می‌شده است، کاملاً طبیعی (وحشی) بوده و انسان در کاشت و پرورش میوه و درخت بلوط هیچ دخالتی ندارد، جایگزین مناسبی برای عسل است و افراد گیاه‌خوار بدون نگرانی می‌توانند از آن استفاده کنند، از این ماده غذایی ارزشمند می‌توان در وعده‌های صبحانه و عصرانه، همراه با کره و گردو و یا روغن حیوانی استفاده کرد و یا نان را به آن آغشته کرده و میل کنید.

تاریخچه و قدمت

درخت بلوط یا درخت مازو که عمری طولانی حدود ۵۰۰ سال (گاهی حتی تا ۲۰۰۰ سال دارد) در ایران بیشتر در دردامنه رشته کوه زاگرس وجود دارد. استان‌های لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و ایلام دارای جنگل‌هایی از بلوط هستند که در نوع خود از بی‌نظیرترین جنگل‌های جهان هستند، چوب این درخت از مرغوب‌ترین چوب‌هاست و ذغال آن نیز مرغوب است، این موضوع یکی از دلایل بریدن بی رویه این درختان است که این جنگل‌ها را تهدید می‌کند.

تعریف و توصیف شوکه

بلوط درخت بومی در مناطق معتدل زاگرس و در ایران بیشتر در جنگل‌های ایلام، کردستان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان می‌روید، ارتفاع این درخت در برخی نواحی تا ۵۰ متر و قطر تنه آن به ۳ متر نیز می‌رسد. برگ‌های درخت بلوط پنجه‌ای و مانند انگشتان دست است، میوه درخت بلوط که به نام بلوط معروف است مانند فندق بوده و در پیاله‌ای جای می‌گیرد.

میوه بلوط، بسیار پر خاصیت است اما به دلیل دیرهضم بودن، مصرف آن در بین مردم رواج ندارد، بنابراین برای بهره بردن از خواص این میوه ارزشمند، از شیره آن که سهل‌الهضم است می‌توان استفاده کرد. شیره بلوط که بسیار خوش طعم و جایگزینی برای عسل بوده بنام شوکه در مناطق محلی ایلام در فصل پاییز برداشت می‌شود.

شوکه (شیره بلوط ) بسیارمفید اما ناشناخته است. یکی از محصولات جانبی که از بلوط تولید می‌شود، شیره بلوط یا(شَوَکه) است؛ شیره‌ای بسیار مقوی که از کلاهک بلوط در کوهستان‌های زاگرس تهیه می‌شود و قرن‌هاست که منبع درآمد برخی از مردمان کوهستان‌نشین زاگرس به‌ویژه در مناطق شمالی استان ایلام است چرا که به علت آب و هوای بسیار مطلوب و خاک مناسب، منبع رویش بلوط‌های پربارتر است. این محصول از لحاظ ارزش غذایی، بسیار غنی و با ارزش است.

شیره بلوط خاصِ منطقه زاگرس است و ارزش غذایی بسیار بالایی دارد، اما چون ماده‌ای که از آن شیره گرفته می شود تا به شَوَکه تبدیل شود کمیاب است، بنابراین نتوانسته رشد چشمگیری داشته باشد و متأسفانه به خوبی معرفی نشده است و مردم  آگاهی چندانی از آن و خواص آن ندارند، پوست و برگ درخت بلوط دارای تانن، قند، اسید گالیک، اسید مالیک، کوئرسین، موسیلاژ، پکتین، ‌رزین و روغن است و به همین دلیل شیره‌ای که از ان تهیه می‌شود و شوکه نام دارد دارای ارزش غذایی فراوانی است.

مراحل اجرایی و شیوه انجام کار

کلاهک بلوط که دارای ماده ای شبیه شکر است در آب جوشانده می‌شود تا شیره داخل آن استخراج شود و بیرون آید، بعد کار رقیق‌سازی این جوشانده که سختی‌های خاصی را به همراه دارد، بالاخره شوکه تهیه می‌شود.

بهره‌برداری به شیوه  سنتی و به روش زیر انجام می‏‌گیرد:

ابتدا درختان مناسب که دارای بیشترین و پربارترین کلاهک بلوط با شکرک است در بین درختان بلوط مناطق مختلف کوه‌های ایلام انتخاب می‌شود سپس اقدام به جمع‌آوری این بلوط ها می‌شود که متأسفانه برخی افراد نابلد اقدام به شکستن شاخه‌های درخت بلوط می‌کنند که خود آفتی برای درخت است، اما جمع‌آوری اصولی به صورت دانه‌ای و با رعایت اصول حفظ شادابی درخت است، بعد از جمع‌آوری بلوط‌های مورد نظر آنها را درون دیگ‌های بزرگ یا پاتیل ریخته و در آب می‌جوشانند تا شکرک و شیره از کلاهک بلوط جدا شود و به وسیله صافی ناخالصی آن گرفته می‌شود و شیره بلوط یا همان شوکه استخراج می‌شود مراحل جوشاندن این شیره تا زمانی ادامه می‌یابد که آب از بین رفته و شیره رقیق شبیه دوشاب خرما بجا می‌ماند. 

مراحل بهره‌برداری توسط استادکاران محلی انجام می‌گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می‌دهند. متاسفانه جنگل‌های بلوط منطقه اغلب به دلیل بهره‌برداری‌های بی‌رویه و غیراصولی، صدمات جبران‌ناپذیری دیده‌اند که امید است با افزایش آگهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره‌برداری، این گونه با ارزش حفظ شده، و از نابودی آنها جلوگیری شود.

تاثیر موضـوع مطرح شـده بر مـوارد اجتماعی- اقـتصادی- فرهـنگی- جغرافـیایـی- کالبدی و .....

از بعد اقتصادی شیره بلوط یا در زبان محلی ایلام «شوکه» یکی از پتانسیل‌های اقتصادی و یکی از ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری و اشتغال‌زایی فصلی برای شهروندان ایلامی است.

درخت بلوط دارای مواد و محصولاتی است که با مصارف دارویی و صنعتی زیادی است، از میوه آن به‌عنوان گیاه دارویی استفاده می‌شود، دارای ارزش اقتصادی فراوان است، در صورت معرفی درست و برداشت اصولی و مکانیزه شوکه زمینه صادرات دارد و در ارزآوری می‌تواند نقش ایفا ‌کند ضمن این‌که دارای خواص دارویی، خوراکی و صنعتی زیادی است و در طب سنتی نیز کاربرد دارد.

هزینه مالی این نوع صنعت پایین بوده و در زمان نسبتاً کوتاهی انجام می‌شود و در حال حاضر به دلیل کاربردی شدن و غیرصنعتی بودن این محصول بلوط بنام شوکه از لحاظ خوراکی دارای صرفه اقتصادی نیز است. از بعد اجتماعی این نوع صنعت سنتی به دلیل کار گروهی و همیاری اتحاد و همبستگی اجتماعی را افزایش می‌دهد و محیطی مناسب برای جمع شدن افراد و انتقال این صنعت به افراد نابلد منجر می‌شود. از بعد فرهنگی نحوه برداشت، عدم آسیب به درختان بلوط، جلوگیری از تخریب آنها و همچنین استفاده بهینه از طبیعت در زندگی روزمره و همیاری بین افراد، همگی ریشه در تاریخ و فرهنگ منطقه داشته ونشان از غنای فرهنگی استان است.

گزارش از رائد ناصری‌فر معاون میراث‌فرهنگی ایلام

انتهای پیام/