زهرا رنجبر آزاد، کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی در یادداشتی نوشت: در معماری ایرانی بازار یک عنصر بی‌نظیر و مکانی برای داد و ستد، اجتماع، محل پخش اطلاعات، مراوده و آشنایی و گاه نیز نقش مکان امنیتی را نیز ایفا می‌کرده است.
بازار در ایران در کنار همه مجموعه‌ها، جاده‌های شهری و روستایی، نزدیک میدان و بنگاه‌ها که دارای گرمابه، مسجد، خانه‌های مردم و… قرار می‌گرفت و این مکان‌ها و مجموعه‌ها را به یکدیگر متصل می‌کرد. در شهرهای قدیمی ایران و پیش از اسلام، بازارها به لحاظ موقعیت مکانی بیرون از دروازه کاروان رو قرار داشت و گاهی تا داخل شهر نیز امتداد می‌یافت.
در دوره اسلامی بازار در کنار بافت اصلی شهر، یعنی کنار معبر اصلی شکل گرفت. از عناصر اصلی فضای بازار می‌توان به جلوخان (فضای ورودی به بازار) راسته (راستاهای تخصصی که علاوه بر قرارگیری حجره‌ها عناصر خدماتی بازار مانند حمام‌ها، آب انبارها و مساجد در مجاورت آن‌ها قرار می‌گرفت) رسته (به معنی صنف که در بخش های مختلف راسته اصلی قرار می‌گرفت) چهارسو (یا چهارسوق و محل تقاطع دو راسته اصلی) سرا (یا خان که همان تجارت خانه بوده و نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می‌شده است) خانبار (یا کالنبار و محل انبار و کار کردن بر روی جنس) تیم (یا تیمچه که در واقع مرکز چند تجارتخانه) دالان (فضاهای ارتباطی بین سرا و فضاهای بیرونی مانند راسته، میدان… که معمولا سرپوشیده نیز بودند) حجره (کوچکترین و اولین واحد تجاری شکل دهنده بازار) قیصریه (محلی است برای صنعتگران ظریف کار مانند زرگرها) فضاهای خدماتی و عمومی مانند مساجد، آب انبارها، سقاخانه‌ها، حمام‌ها و…
کالبد فعلی بازار شهر ساوه طبق مطالعات و کاوش های باستان‌شناسی انجام شده، حداقل متعلق به دوران صفویه و بعد از آن است که به شماره ۲۵۲۶ در سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. بازار فعلی از یک راسته با امتداد شمالی–جنوبی و با طول تقریبی ۳۳۵ متر از ۷ گذر غربی و ۵ گذر شرقی تشکیل شده است. بررسی سفرنامه‌ها و کتب تاریخی نشان می‌دهد که دست کم از قرن چهارم ه. ق در شهر ساوه بازار وجود داشته است.
مقدسی طی بازدیدی که در سال ۳۵۷ هجری قمری از ساوه داشته است، می‌گوید: «ساوه شهر مستحکمی است، حمام‌های خوب دارد و مسجد جامع آن کنار جاده و دور از بازار واقع است». اگر بپذیریم که منظور مقدسی از مسجد جامع مکان مسجد جامع قدیم شهر باشد با برداشتی تصویری می‌توان گفت که جایگاه بازار، مکان فعلی آن بوده است.
در روزگاران کهن بازار در حومه شمالی شهر (ربض) واقع بوده و با گسترش شهر به تدریج در محور مرکزی شهر واقع می‌شود. محدوده باروی شهر و انتهای شمالی بازار در میان عموم اهالی ساوه «سر دروازه» خوانده می‌شد، در طول سالیان گذشته متاسفانه بسیاری از عناصر فضایی مانند حمام بازار تخریب و واحدهای تجاری جدید جایگزین آن‌ها شده است. درحال حاضر از عناصر اصلی بازار ساوه می‌توان به مسجد بازار، دالان حاج ملک و تیمچه نبوی زاده اشاره کرد.
مسجد بازار در مرکز بازار و در گذری به نام تکیه واقع شده است. این گذر در ایام عاشورا محل برگزاری مراسم عزاداری بوده و به همین دلیل به نام تکیه بازار معروف است.
مسجد مذکور از یک شبستان با پلان مربع تشکیل شده است که در مرکز ضلع شرقی آن یک شاه‌نشین و در مرکز ضلع جنوبی یک محراب ساده دیده می‌شود. پوشش این بنا بر روی چهار ستون هشت وجهی استوار شده که در قسمت زیرین پاکار قوس‌ها بصورت چهار وجهی درآمده است.
پوشش بنا از یک تاق گنبدی بلند در مرکز و چهار تاق گنبدی کوتاه در کناره‌ها تشکیل شده است. با توجه به فرم بنای مسجد و مصالح به کار رفته در ساخت آن می‌توان گفت این بنا و تاسیسات داخل گذر تکیه، همزمان و در اوایل دوره قاجار ساخته شده‌اند. از دیگر عناصر اصلی باقیمانده از فضاهای بازار، دالان حاج ملک با امتداد شرقی–غربی در ضلع غربی راسته بازار و نزدیک به تکیه و مسجد بازار واقع شده و قدمت این فضا مربوط به دوره قاجار بوده و بانی بنا شخصی به نام حاج ملک است.
پیشخوان ورودی دالان از سمت راسته و به سمت غرب امتداد دارد و شامل هفت حجره در طرفین و مقابل یکدیگر است که درهای چوبی و قدیمی بعضی حجره‌ها هنوز باقی مانده است. جداره‌های داخلی حجره‌ها با گچ‌اندود شده و سقف دالان گنبدی شکل بوده و دارای نماکاری راسته–خفته آجری است.
انتهای پیام/
نظر شما