سعید پارساییان، کارشناس ارشد باستان‌شناسی و کارشناس مسئول بافت‌ها و حرایم اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان در یادداشتی نوشت: سفال از آن جهت فراوان است که ماده اولیه آن تقریباً و بدون استثنا در همه جا به میزان فراوان یافت می‌شود. تهیه گل رس مستلزم هزینه ناچیزی بوده و متنوع است، همچنین تولید فراوان و مداوم آن با دگرگونی‌ها و نوآوری‌هایی در شکل و نقش سفال همراه بوده است. 

دگرگونی‌هایی که بخشی از آن براثر تطور و رشد درونی فرهنگ در طول زمان به وجود می‌آید و بخش دیگر به علت پیوندهای فرهنگی و اقتصادی با جوامع دور و نزدیک پدیدار می‌شود. 

از آنجا که سفالگران عمدتاً بر اساس حس زیبایی‌شناسی سفال‌ها را می‌ساختند، شناخت باستان‌شناسان نیز از روی احساس مبتنی بر آزمون و خطا انجام می‌شود. 

ریتون تعریف و شکل خاصی ندارد. در فرهنگ‌ها و در حفاری‌های مختلف نام‌های گوناگونی برای ریتون آمده و در حفاری‌های باستان‌شناسی با اشکال متنوعی ظاهر شده است. 

همچنین ریتون ظرفی است با اشکال متنوع و زیبا که به باور باستان‌شناسان انسان‌های پیش از تاریخ، نخست آن را به تقلید از طبیعت و برای بردن آب به داخل غارها مورد مورد استفاده قرا می‌دادند. 

در فرهنگ لغت دهخدا آمده است: «تکوک» چیزی‌ست زرین یا آهنین به شکل گاو، ماهی یا مرغ است. در فرهنگ لغت فرس اسدی در رابطه با ریتون می‌خوانیم: ظرفی باشد که آن را از طلا و نقره، و یا از گل به صورت جانوران خصوصا شیر سازند. ریتون واژه‌ای یونانی است و به ظرفی گفته می‌شود که بخش قدامی انسان و یا حیوان و از ظرفی به شکل شاخ که در بخش تحتانی به هم متصل می‌شوند، تشکیل شده است. 

سابقه هنر ریتون‌سازی به هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی به حدود ۶۰۰۰ سال قبل باز می‌گردد. از هزاره چهارم پیش از میلاد تا قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد (۲۸۰۰ سال پیش) تعداد ناچیزی ریتون کشف شده است. در طول دوران حکومت مادها، هنر ریتون‌سازی پیشرفت بسیار کرد. این هنر در دوران هخامنشیان به اوج خود رسید. 

ریتون‌ها از لحاظ فرم ظاهری سه گونه اند: 

ریتون‌هایی که در محل اتصال ساغر به بخش قدامی حیوان و یا انسان زاویه ۹۰ درجه به خود می‌گیرند. 

ریتون‌هایی که ساغر آن‌ها با یک انحنای ملایم به بخش قدامی حیوان متصل می‌شوند. 

ریتون‌هایی که ساغر آن‌ها در سر و یا گرده حیوان تعبیه شده اند. 

این نوع ظروف ابتدا در مراسم آیینی مذهبی استفاده و به عنوان هدایای ارزشمند به معابد نیز اهدا می‌شود و در آیین‌ها برای ریختن مایعات خوشبو استفاده می‌کردند. اغلب در مراسم مذهبی از ریتون‌هایی با اشکال حیواناتی چون، شیر، ببر، گراز، عقاب، حیوانات افسانه‌ای و شاخدار استفاده می‌شود و علت ظاهر شدن این حیوانات، در قسمت پایین آن، این است که تصور می‌شده اشخاص با نوشیدن مایع درون ظرف قدرت جادویی حیوان فوق را به خود منتقل می‌سازند. به عبارتی ریتون ظرفی برای نیایش، آرامش بوده است و به دلیل ظرافت و فرم زیبایی که داشت جنبه تزئینی یافت. در مجالس و نیز برای اهدا به معابد و مکان‌های مقدس به عنوان نذورات شناخته شد. 

نوشیدن در این گونه ظروف با اشکال حیوانات قدرت و برتری بر آنان می‌بخشید. 

به عبارتی ریتون ظرفی برای نیایش و آرامش بوده است و به دلیل ظرافت و فرم زیبایی که داشت جنبه تزئینی یافته است که ایرانیان در عهد کهن ظروف را به شکل کله جانوران قوی بنیه می‌ساختند و بر این باور بودند ضمن نوشیدن از این جام‌ها زور و قوه جانور به آن‌ها منتقل می‌شود. 

گروهی از مجموعه پیکره‌های شهر سوخته از سفال ساخته شده اند. یکی از خصوصیات پیکره‌های سفالی آن است که تقریبا همه آن‌ها نخودی رنگ و منقوش هستند و بیشترین آن‌ها متعلق به گاوها هستند. این گروه از پیکره‌های سفالی ظروفی هستند که به شکل جانور ساخته شده اند. این جانوران معمولا در حال ایستاده و با سری به سوی بالا و پاهای کوتاه نشان داده شده اند. علت کوتاهی پاهای جانوران ظاهرا به خاطر امکان تحمل سنگینی وزن آن‌ها بوده است. این جانوران منقوش کم و بیش با همین نقش‌مایه‌های روی ظروف تزئین شده اند. روی قسمت پشت و یا کوهان این جانوران یا گاوان نر حفره‌ای وجود دارد که به شکل قیفی به داخل بدنه مجوف جانور وارد می‌شده و اجازه پر کردن آن را با مایعی می‌داده است.

مقایسه نقوش پیکرک‌های سفالی منقوش با ظروف سفالی شهر سوخته

طی کاوش‌های شهر سوخته تعدادی از قطعات این جانوران بدست آمده است اما  سه عدد از آن‌ها نسبت به بقیه کاملتر و سالمتر هستند. یکی از این ظروف  به طول  ۶/۲۴  و پهنای ۱۶/۶ که از بقیه سالمتر باقی مانده و قسمت‌های مختلف بدن آن (سر، بدن، پا و…) به صورت جداگانه ساخته شده و پیش از گذاشتن در کوره به هم متصل شده‌اند و تنها حفره روی بدن این جانور سوراخی است که در روی پشت آن و یا در حقیقت کوهان آن تعبیه شده است. حفره‌های موجود در روی کوهان این ظرف و سایر پیکره‌های شبیه به آن دارای دهانه بازی هستند که  از آن‌ها  احتمالا  به شکل قیف و آبریز استفاده می‌شده است. 

 به نظر می‌رسد از این پیکره‌ها در مراسم مذهبی و آیینی استفاده می‌شده است. پیکره دیگری از ساختمان  شماره یک به دست آمده که از جهات بسیاری شبیه پیکره پیش گفته است با این تفاوت که سر آن شکسته و دهانه حفره و یا قیف نیز شکسته و از بین رفته است اما بدنه آن با خطوط و نوارهای زیگزاگی تزئین شده است. 

تفاوت دیگر این دو پیکره در آن است که نقوش روی کمر و پشت آن از بین رفته و پاهای آن نیز شکسته است و نقوش روی بدنه نوارهای پهن افقی و زیگزاگی عمودی است. تزئینات این پیکره شبیه اشیای سفالین جنوب ترکمنستان است که به سفال‌های دوره اول استقرار شهر سوخته شباهت فراوانی دارد و به مرحله ۹ یا مرحله گذر ۸  دوره دوم استقرار در شهر سوخته نسبت داده شده است. 

دو ظرف جانوری شکل دیگر، بشکل گاو نیز از کاوش‌ها به دست آمده اند. یکی از تفاوت‌های اساسی این دو پیکره دیگر با ظروف/پیکره‌های پیش گفته در آن است که ساده و غیر منقوش هستند. 

تفاوت دیگر آن‌ها در جنس و ماده سازنده آن هاست. در حالی که پیکره‌های پیش گفته با سفال ساخته شده اند، به نظر می‌رسد این دو پیکره دیگر از گل پخته (Terracotta) ساخته شده باشند و از سوی دیگر در حالی که در پیکره‌های دیگر سر جانوران تقریبا رو به بالاست در این دو پیکره سر جانوران به پایین خم شده و یا به روبرو نگاه می‌کند. این پیکره‌ها در سایر موارد شبیه سایر پیکره‌های سفالی جانور شکل هستند. هر دوی پیکره‌ها نخودی رنگ هستند و در روی کوهان خود حفره‌ای دارند که بالاتر از سطح کوهان و دایره شکل هستند. یکی از پیکره ناقص و شکسته است درحالی که در پیکره دومی تنها گوش‌های آن از بین رفته و شکسته است.

تصاویر و طرح‌های ریتون‌های گاو شهرسوخته

سیستان به خصوص منطقه هامون هیرمند در دوران پیش از تاریخ و آغاز تاریخی و حداقل تا دوران هخامنشیان  یکی از مراکز پرورش گاو بوده است. با توجه به خشکسالی‌های پی در پی این منطقه در سال‌های اخیر و تاحدودی نابودی کشاورزی و دامداری در دشت سیستان با این حال می‌توان در بخش‌هایی پرورش گاو اصیل سیستانی را به صورت سنتی و بیشتر در منازل روستایی شاهد بود.

صرف نظر از نیروی این جانور و نقش آن در راحت‌تر شدن زندگی مردمان باستان می‌توان به  باورهای اساطیری این حیوان در چرخه مرگ و زندگی نیز توجه داشت. در واقع گاو سرمایه‌ای کامل بود که هم در دوران زیستن برای کارهای کشاورزی، جابجایی بار، استفاده از شیر آن برای تغذیه و مدفوعش به عنوان سوخت اجاق و کوره واحتمالا کشاورزی و پس از کشتار آن از گوشت و پوست و استخوان‌هایش مورد توجه و استفاده بوده و بنابراین جانوری بوده که برای جامعه شهر سوخته اهمیت بسیاری داشته است. 

پیشینیان ما ظروف را به شکل کله جانوران قوی بنیه می‌ساختند که بیشتر در محیط طبیعی اطرافشان می‌زیسته‌اند و بر این باور بودند با نوشیدن از این جام‌ها زور و قوه جانور به آن‌ها منتقل می‌شود. شاید این باور نیز برای مردمان شهرسوخته هم بوده است. 

نکته قابل توجه در ارتباط با ظرف پیکرک‌های سفالی این است که  تمامی  آنان ناقص و شکسته بوده اند. این سمبل‌های خدایان پس از انجام وظیفه برای صاحبان  خود و به خصوص زمانی که نذر و نیاز صاحب را بر آورده نمی‌کردند شکسته و به گوشه‌ای پرتاب می‌شدند زیرا کار برد آن‌ها خاتمه یافته بوده است. 

 شاید این گونه نیز بتوان بیان کرد که پس از برآورده شدن حاجات و نذر، صاحب ظرف آن را با شکستن،  قربانی ادای نذر خود کرده و اینگونه سپاسگزاری خود را در برابر برآورده شدن حاجت ادا می‌کرده است. 

با توجه به تعداد اندک به دست آمده از این ظرف پیکرک‌ها در کاوش‌های شهر سوخته به احتمال بتوان گفت از این ظروف برای استفاده در مراسم و آیین‌های مذهبی مهم مورد استفاده قرار می‌گرفته است و کمتر جنبه روزمره‌گی و دائمی داشته است.

انتهای پیام/