رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: در حد فاصل هرات و توس، هم مشهد که به یمن وجود حرم رضوی به دستور چنگیزخان به عنوان «دارالامان» تعیین شده بود، از همان آغاز تهاجم مغولان به آوارگان و به‌خصوص متمکنانی که دراندیشه حفظ سرمایه خود بودند، آغوش گشود و همزمان با ویرانی شهرهای خراسان، آباد شد.
جاذبهٔ زیارتی مشهد و ارتباط میان توس، مشهد و هرات به آبادی‌های مجاور آن محورٍ ارتباطی رونق بخشید و بعدها انتقال پایتخت شاهرخ تیموری از سمرقند به هرات جایگاه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی هرات را بیش از پیش ارتقا داد و از قِبَل آن، راه‌های ارتباطی منتهی به هرات و آبادی‌های نزدیک راه‌ها نیز رونق گرفتند و در آن مسیر قلعه‌ها، کاروانسراها، آب‌انبارها، خانقاه‌ها و آرامگاه‌ها ساخته شدند که «آرامگاه نظام‌الدین» از جمله آن‌هاست.
این بنای نسبتاً کوچک و در عین حال مجلل در روستای عشق‌آباد به فاصله حدود ۷ کیلومتری جنوب غرب فریمان واقع و منسوب به نظام‌الدین از نوادگان امام چهارم شیعیان است.
آرامگاه نظام‌الدین بنایی آجری به شیوه رازی و مشتمل بر یک ایوان رفیع، یک گنبدخانه و یک فضای معماری منهدم شده در انتها بوده و در حال حاضر از استحکام کافی بر خوردار است.
ظاهراً مجلل‌ترین و زیباترین فضای معماری در این بنا ایوان ورودی بوده که در روند مرمت‌های انجام شده در بنا به دلیل نامشخص کاملاً ترمیم نشده و در حال حاضر نمای آن ناقص است و حدود دو سوم قاب‌های طرفین و لچکی‌ها و پیشانی ایوان ترمیم نشده است. ایوان در سمت شمال شرق با دو پایه عریض و یک طاق جناغی با ۱۴ متر دهانه، ۶ متر عمق و ۱۲ متر ارتفاع است.
معمار کوشیده است سازه را با صلابت، خوش منظر و زیبا جلوه دهد بنا بر این علاوه بر رعایت تناسب و اندازه‌های طلایی، از آرایه‌های زیبا و متناسب نیز استفاده کرده است.
معمار هنرمند برای تحقق منظورش، نمای پایه‌های ایوان را قاب‌بندی کرده و بر میانهٔ قاب‌های پائینی دو طرف که به شکل طاق نمایی مستطیل با طاق جناقی تجسم یافته، دو نام «الله» و «علی» را به گونه مشبک و شیوه معقٓلی یا بنایی بر زمینهٔ آجری نخودی رنگ اجرا کرده که در نوع خود بی‌نظیر است.
بر انتهای هر یک از دیوارهای جانبی ایوان غرفه‌ای دو طبقه با انتهای باز ساخته شده که برای آن‌ها کاربری خاصی نمی‌توان متصور شد مگر این که معمار با احداث آن‌ها قصد سبک‌سازی دیوارها داشته است.
در نمای داخلی ایوان و ناحیه پاکار طاق تورفتگی نوار مانندی احتمالاً جهت استقرار کتیبه‌ای ایجاد شده است. آن کتیبه احتمالی یا از ابتدا نصب نشده یا فرو ریخته است.
زیباترین بخش این بنا نمای پوشش ایوان است که نخست با ایجاد فیلگوش‌ها و درگاهی‌ها امکان رسمی‌بندی بر فراز آن‌ها فراهم شده و رسمی‌بندی‌ها در نهایت شمسه‌ای زیبا را بر زیر سقف ایوان شکل داده‌اند.
از انتهای ایوان یک درگاهی ورودی به درون گنبدخانه راه می‌یابد، گنبدخانه فضایی با نقشه مربع با قاعده ۱۴ متر و چهار طاقی با چهار نورگیر بر بالای چهار درگاهی ورودی است. در ارتفاع ۶ متری در ناحیه پاکار گنبد گوشوارهای مقرنس مانند پلکانی ایجاد و همراه با طاقنماهای مجاور در درون قابی برجسته و هشت ضلعی به منزله ساقه گنبد قرار گرفته است.
نمای داخلی دیوارها در حال حاضر گچ اندود و رنگ‌آمیزی شده است، اما تردید نیست که نمای اولیه متفاوت بوده و احتمالاً از کتیبه یا تزئیناتی برخوردار بوده است. نوع پوشش گنبدی از درون عرقچین به قطر ۱۲ و ارتفاع ۶ متر است و ساقه گنبد در بیرون بنا استوانه است که با آجرهای خفته راسته زینت یافته است به احتمال زیاد گنبدِ بنا دوپوش بوده که پوشش فوقانی یا اجرا نشده یا فرو ریخته است و در حال حاضر بر فراز ساقه به چشم نمی‌آید.
وضعیت بنا به لحاظ تاریخ‌گذاری چندان مشخص نیست و با این که مشابهت‌هایی با بناهای عصر ایلخانی، تیموری و صفوی دارد، اظهار نظر قطعی در مورد تاریخ احداث آن امکان‌پذیر نیست ولی نقشه و رسمی‌بندی‌های سقف ایوان و ساقه استوانه گنبد شباهت آن را به بناهای عصر تیموری بیشتر کرده است.
با توجه به شواهد و عکس‌های قدیمی بنا در گذشته خسارت‌های فراوان دیده و مرمت شده اما فضای معماری ملحق به آن در سمت جنوب غربی به کلی از میان رفته و فقط داغی طاق‌ها بر دیوار باقی مانده است.
اهالی عشق آباد و نواحی اطراف این بنا را به عنوان امام‌زاده مورد نظر قرار می‌دهند و ساماندهی، فضاسازی و رسیدگی به آن موجب شده است که بنا به‌عنوان یک جاذبه زیارتی و گردشگری مورد توجه قرار گیرد.
بنای آرامگاه نظام‌الدین در پنجم آذر سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۴۶۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
انتهای پیام/
نظر شما