رجبعلی لباف خانیکی باستان شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: اگرچه نیشابور در کوران حوادث و سوانحی چون جنگ، زلزله و قحطی بارها غارت و ویران شده، اما ققنوس‌وار از خاکسترش برخاسته و بزرگانش به جامعه بشری علم و هنر و فرهنگ عرضه داشته‌اند.

یکی از آن شخصیت‌های ممتاز «فریدالدین عطار نیشابوری» بوده است که اگر چه بسیاری از مصائب نیشابور را شاهد بوده اما با سرایش «منطق الطیر» و ده‌ها اثر دیگر در صدد نجات بشریت از تباهی بوده و سرانجام خود در یورش سبعانه مغول به نیشابور آسمانی شده است.

گویند که عطار در شادیاخ و در محله بازرگان دکان عطاری داشته و پس از شهادت به سال ۶۱۸ قمری در همان حوالی به خاک سپرده شده است.

مردم و بزرگان نیشابور در میان آتش و خون از عطار غافل نبودند و پیکر پاکش را پاس داشتند و به زعامت بزرگِ نیشابور «قاضی القضات یحیی بن صاعد» بقعه‌ای بر فراز آرامگاهش ساختند تا یادآور خاطره مفید و مؤثرش در نیشابور باشند.

آرامگاه اولیه عطار تا عصر تیموریان برپای بود اما گویا در اواخر آن دوران فرسوده  شده و «امیر علیشیر نوائی» وزیر اندیشمند و فرهنگمدار «سلطان حسین بایقرا» دستور تعمیر یا تجدید بنای آن را در سال۸۹۱ هجری قمری صادر کرده است.

«خواند میر» در «مکارم الاخلاق» نوشته است: وقتی امیر علیشیر به زیارت نیشابور رفت، مقبره شیخ عطار را در آن جا در وضع بدی دید و دستور داد آن را تعمیر کنند.

«دولتشاه سمرقندی» هم در «تذکرة الشعرا» نوشته است که: امیر علیشیر بر سر روضه منوره شیخ که ملتجای زوار است عمارتی ساخته که در دلگشایی پر نورتر از روضۀ رضوان و در فرحبخشی جانفزای‌تر از مرغزار جنان است.

بنا به نوشته شادروان «عبدالحمید مولوی» اکنون از بنایی که امیر علیشیر توصیف کرده، سنگ افراشته‌ای سیاهرنگ به بلندای حدود سه متر در میانه بنا باقی مانده که بسیار فاخر و هنرمندانه در خور بنایی باشکوه  پرداخت شده است. بر سطح آن سنگ افراشته قصیده بلندی با مطلع عربی و محتوای منظوم فارسی در مدح و تمجید عطار و سلطان حسین بایقرا و امیر علیشیر نوائی نقش بسته است که بخشی از آن نقل می‌شود:

قبر آن عالیجناب است آنکه بود

خاک   راهش  دیدهٔ  چرخ  کبود

شیخ  عالم  شیخ   عطار   فرید

آنکه  هستند  اولیا  او  را  مرید

طُرفه  عطاری که  از  انفاس او

قاف تا قاف جهان شد مشک بو

در  دکانش کآشیان  گیرد   ملک

شیشهٔ  پر  قرص لیمو شد فلک

خاک   نیشابور  تا   یوم  القیام

آبرو دارد از این عالی مقام

بنای کنونی آرامگاه عطار نیشابوری گویا از آثار «سلطان حسین نیرالدوله» شاهزادۀ قاجار است.

«برنارد اوکین» اگرچه شواهدی از معماری عصر قاجار را در برخی نقاط آرامگاه نشانی داده اما احتمال داده است که همان بنای عصر تیموریان در دوره قاجار مرمت شده است.

ولی کوچکی بنا او را نسبت به کاربرد  بنا دچار تردید کرده و اظهار کرده است: این بنا برخی به منزله خانقاه توصیف کرده‌اند، بنابراین انسان انتظار دیدن چندین برابر آن اتاق با ابعاد گوناگون (به عنوان آرامگاه عطار) را دارد نه گنبدخانه منفردی که امروزه موجود است. این گنبدخانه به طرز چشمگیری کوچک‌تر از دیگر گنبدخانه‌هایی است که امیر علیشیر در لنگر و آزادان ساخته است.

از ماهیت و کیفیت بنایی که نیرالدوله ساخته‌ یا مرمت کرده هم اطلاع کافی در اختیار نداریم اما «اوکین» با عنایت به عکسهای‌هایی که «پرسی سایکس» از بنا در سال‌های ۱۹۰۸و ۱۹۰۹ ارائه داده، نه تنها از کاشیکاری کامل نمای بیرونی و نقاشی و رنگ‌کاری فضای داخلی چیزی ندیده بلکه اظهار داشته است: بنا به گزارش «کلنل ییت» در پایان قرن نوزدهم میلادی، گنبد بیرونی آرامگاه هرگز بنا نشده است.

با این اوصاف می‌توان فرض کرد بنایی که نیرالدوله قصد ساختنش را داشته نیمه تمام مانده یا به گونه‌ای فرسایش و آسیب دیده که «انجمن آثار ملی» در اوائل دهه ۱۳۴۰ لازم دانسته است با بهره گیری از شیوه معماری عصر تیموری آن را بازسازی و باز پیرایی کند.

بنای کنونی آرامگاه عطار بر نقشه‌ای هشت ضلعی در ابعاد ۶×۶ متر بنا شده و همانند آرامگاه خواجه ربیع مشهد، قدمگاه نیشابور و گنبد سبز مشهد در نمای بیرونی چهار ایوان و چهار غرفه دارد که از انتهای هر ایوان درگاهی به درون باز می‌شود. رویه داخلی دیوارها را نیز در پاکار گنبد با یک نوار کمربندی مشتمل بر کتیبه‌های قاب گرفته و نقوش گیاهی بر اطراف فیلگوش‌ها زینت داده‌اند.

بر فراز منشورِ قاعده ساقه استوانه‌ای و بر فراز استوانه، گنبد پیازی دو پوش به شیوه معماری عصر تیموری استقرار یافته است.

نمای بیرونی بنا با کاشی‌های زیر رنگی و معرق بر زمینه لاجوردی و ساقه و رویه گنبد با کاشی‌های فیروزه‌ای و کتیبه‌های کوفی زینت یافته است.

این بنا در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۷۳ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

انتهای پیام/