علی مشهدی، کارشناس ارشد مرمت ابنیه تاریخی و رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان اراک در یادداشتی نوشت: بازار تاریخی اراک هنوز هم یکی از مهم‌ترین و پررونق‌ترین مراکز اقتصادی شهر است، این بازار یکی از محورهای پرتردد چرخی‌هاست. در این بازار همیشه پر جنب و جوش و خیابان‌های اطراف این بازار، مردانی به زحمت و دسترنج چرخش چرخ‌دستی‌های خود و با حمل بار وسایل مغازه دارها و مشتری‌های بازارچه‌ها، تیمچه‌ها و سراهای، بازار شهر اولین ها روزگار سپری می‌کنند.

در شکل‌گیری شهر اراک عوامل مختلف نظامی، سیاسی، اقتصادی و اداری نقش داشته است و برخلاف سایر شهرهای ایران که به مرور زمان و به صورت ارگانیک گسترش پیدا کرده و به شهر تبدیل می‌شدند، این شهر با نقشه و الگوی مهندسی شده، ساخته شده است.

شهر اراک نمونه‌ خوبی از شهرسازی قاجاریه است که با رعایت کردن الگوهای شهرسازی سنتی ایرانی از ویژگی‌های معماری غربی نیز بهره گرفته است. بافت اولیه‌ شهر به صورت شطرنجی و خیابان‌های عمود برهم ساخته شده است و بازار، دو محله‌ی اصلی اولیه‌ شهر را از هم جدا می‌کند و ساختارهای شهری اراک به تعداد مساوی در محله‌ها بنا می‌شوند. در دوره ناصرالدین شاه با رونق اقتصادی شهر و شناخته شدن فرش‌های سلطان آباد (اراک فعلی ) در سطح جهانی، جمعیت شهر افزایش یافته و شهر، الگوی منظم اولیه‌ خود را از دست می‌دهد و محله‌های جدید در اطراف شهر شکل گرفته و باعث می‌شود تا شهر در تمامی جهات گسترش پیدا کند.

در دوره رضاشاه بافت سنتی و محله‌های اولیه تا حدود زیادی دست نخورده باقی می‌ماند و شهر از سمت جنوب شرقی در امتداد بافت قبلی گسترش پیدا می‌کند. در زمان فتحعلی شاه، قلعه سلطان‌آباد به صورت مستطیل طراحی شد و الگویی شطرنجی که از منظم‌ترین طراحی‌های شهری محسوب می‌شد را برای شهر جدید پیاده کردند. کوچه‌ها و معابر برهم عمود می‌شدند و این الگوی منظم از آشفتگی‌ها و هرج ومرج‌های شهری می‌کاست. روندی که تا پیش از این در شهرسازی ایرانی بی‌سابقه بود و بازارها و محلاتی که در سایر شهرها به صورت ارگانیک و توسط مردم پدید می‌آمدند، این بار پیش از حضور مردم آماده بهر ه‌برداری و استفاده بودند.

محله‌ها، معابر و بازاری منظم که شهر را به قسمت‌های مساوی تقسیم می‌کرد برای جلوگیری از بروز اختلافات نیز تمام ساختارهای شهری، مانند: مساجد، مدارس، آب انبارها، باغات و گورستان‌ها، تقریباً به صورت یکسان برای ساکنین محله‌ها در نظر گرفته شد. در ساخت و بنای چنین شهری، معماران از سبک‌های مدرن شهرسازی تبعیت می‌کردند و در عین پایبندی به اصول سنتی نگاهی نیز به سبک‌های اروپایی داشتند.

بازار به عنوان اصلی‌ترین قطب اقتصادی، شهر اولیه را به دو محله یکسان، یعنی حصار و قلعه تقسیم می‌کرد. نقشی که بازار در شهر جدید ایفا می‌کرد همان نقش رودخانه‌ قره کهریز سابق بود که باعث می‌شد تا مردمی که دارای اختلافات دیرینه بودند به نحوی در یک شهر اما به صورت جدا زندگی کنند. این بدین معنی است که مؤسسان اولیه این نکته را در نظر گرفته بودند که از همان ابتدا به فکر جداسازی محله‌ها از هم باشند تا زمینه جدید برای بروز مشکلات پیش نیاید. به این ترتیب به صورت هوشمندانه هم مردم را در محلاتی جدا اسکان دادند و هم به اعتبار بازار به عنوان کانون مهم اقتصادی افزودند. در سایه بازار و گذرهای آن بود که معابر شهر تقسیم می‌شدند و به تبع آن کوچه‌ها شکل می‌گرفتند؛ فضاهای مسکونی از مکان‌های کسب و کار جدا شدند وعناصر شهری جای خود را در چارچوبی مهندسی شده یافتند.

عناصر بافت تاریخی:

بافت تاریخی مجموعه‌ای از عناصر درهم تنیده کالبدی است که بصورت زنجیره‌ای از بناها و اماکن تاریخی خصوصی وعمومی در کنار هم کارکردهای متفاوتی دارند. در بافت تاریخی علاوه بر عناصر کالبدی که منظر بصری را بوجود آورده‌اند عناصر معنوی هم بصورت کارکردهای اجتماعی فرهنگی شکل پیدا می‌کند و به نوعی مکمل کارکردهای کالبدی بافت تاریخی و عناصر آن هستند. عناصر مهم در یک بافت تاریخی شامل مرکز محله، بازار، حمام، مسجد، آب انبار و مدرسه هستند. بافت تاریخی اراک یکی از بافت‌های تاریخی منحصر به فرد است که دارای نقشه و با طراحی بوجود آمده است و بازار اراک بعنوان محور توسعه و ستون فقرات شهر تاریخی اراک در حدود ۲۲۰ سال پیش، طراحی و ساخته شده است. این بازار دارای یک راسته به طول ۷۰۰ متر و چندین گذر فرعی است. ۲۰سرا، حمام، مدرسه، آب انبارها، گذرها وکاروانسرهای متعدد به عنوان قطب اقتصادی و فرهنگی شهر نقش کلیدی در توسعه شهر اراک تا کنون داشته است.

نقش حمل ونقل در تبادلات تجاری بازار تاریخی

تبادلات تجاری در بازار نیازمند یک سازوکار حمل و نقل بوده است که در گذشته توسط چهارپایان انجام می‌شده است. در زمان احداث خیابان‌ها وپیدایش خودرو چهارپایان حذف شدند و وسیله‌ای بنام چرخ جایگزین آن‌ها شد. سازه‌ای فلزی وساده با چهارچرخ برای هل دادن و کنترل بار توسط یک شخص که وظیفه حمل بار را برعهده داشت. خودروها حق ورود به بازار را نداشتند واین چرخی‌ها بودند که بار را از ورودی راسته اصلی یا ورودی گذرها تحویل می‌گرفتند و به مغازه‌ها می‌رساندند و بالعکس.

این چرخی‌ها که اغلب سالخورده واز قشر ضعیف جامعه بودند مورد توجه بازاریان بودند واغلب از نظر مالی به آن‌ها کمک می‌شد. اکثر آن‌ها افرادی با خصوصیات‌های فردی منحصر به فردی بودند که در طول روز کسبه و بازاریان با الفاظ شوخی و بگو وبخند باایشان نشاط اجتماعی را به بازار می‌آوردند و موجب شور وشعف مردم نیز می‌شدند. در بین این چرخی‌ها یک قانون نانوشته وجود داشت که هر چرخی با چند کسبه و بازاری مشخص کار می‌کرد و کسی بار دیگری را نمی‌برد مگر به علت بیماری و یا موضوعی مدتی را در بازار نبود. در طول روز که بازار شلوغ بود و مردم زیادی در بازار تردد داشتند و برای ترددایشان مزاحمت داشتند با صدای بلند فریاد میزدند و با واژه اراکی( بِپا) به مردم هشدار می‌دادند که کنار بروند. آنها امین بازاریان بودند و هیچگاه جنسی از بازاریان مفقود نمی‌شد.

یکی از عناصر هویتی بازار همین چرخی‌ها بودند که در اثر مرور زمان خیلی از آن‌ها پیر و از کار افتاده شده‌اند و بدون پشتوانه مالی و بیمه از دنیا رفته‌اند و تعداد کمی از آن‌ها که باقی مانده‌اند با ورود خودروهای باری و موتور سیکلت‌های باربر به بازار در چند سال اخیر در آمدی ندارند و خسته و فرتوت در گوشه‌ای عمر خود را می‌گذرانند.‌

امید است با اجرایی شدن مصوبه شورای راهبردی بازار تاریخی اراک مبنی بر مسدود شدن ورودی‌ها برای خودروها وموتور سیکلت‌ها و کنترل آن‌ها، بار دیگر این قشر زحمت کش جانی دوباره بگیرند.

انتهای پیام/