حسین محمودی، کارشناس ارشد عمران ( سازه) و معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در یادداشتی نوشت: ایران سرزمین توسعه است، سرزمین تمدن، سرزمین فرهنگ با میراث‌های ماندگار. در مرکز این میراث پهناور استانی قرار گرفته است که سراسر همه آن را سرزمین آفتاب یا سرزمین مفاخر خطاب می‌کنند. استانی با پیشینه همسو با تاریخ و یافته‌هایی هم قدمت با دوره‌های قبل از اسلام و پوشانیده شده باشانه‌های دشت فراهان که زمزمه‌اش تا خارج از مرزها پرواز کرده است.
استان مرکزی به مرکزیت شهرستانی نوپا و نوبنیاد اداره می‌شود. که تولدش هم قدمت با بازارش است. در ابتدا اسم آن سلطان آباد نام‌گذاری شد و پس از تقسیمات نوین کشوری به اراک تغییر نام پیدا کرد.
سلطان آباد در زمانی احداث شد که توسعه تجاری و اقتصادی در منطقه به اوج خود رسیده بود و از منظر تردد بزرگان و صاحب منصبان کشوری و همینطور بحث مهم امنیت نیاز احداث این شهر حس می‌شد و در آخر با پیگیری‌های بانی آن یعنی یوسف خان سپهدار یا یوسف خان گرجی در زمان حکومت قاجاریان احداث شد.
شاخص‌ترین و مهم‌ترین عنصر شهرسازی در سلطان آباد بازار تاریخی آن است. که مانند نگینی در مرکز بافت تاریخی اراک کنونی قرار گرفته است. در ابتدا باید گفت بافت‌شناسی در شهر اراک کمی متفاوت از دیگر شهرهای تاریخی است. چرا که علاوه بر علاقه معماری قاجار برای پیروی از فرهنگ و تمدن اروپا خلوص و تعهد به شهرسازی ایران اسلامی تا حد زیادی قابل شناسایی است.
این پیمون‌بندی‌ها و الگوها در سراسر این بافت چشم نوازی می‌کند. تعریف سیما و منظر شهرسازی، همگون‌سازی و مشابهت‌سازی و پیروی از فن سازه به مساوات در بافت تاریخی خود یک شاخصه است. در هم تنیدگی و تقابل میان بازار تاریخی و بافت فرضیه همزمان‌سازی و ساخت در یک واحد زمانی را ثابت می‌کند.
تعهد و بینش شهروند قاجاری به الگوهای معماری و پیروی از شهرسازی واحد اوج فرهنگ و تمدن را بروز می‌دهد. بافت و سیرکولاسیون حرکتی در شهر اولیه سلطان آباد کاملاً شطرنجی و هندسی بوده است. استقرار بناها، محورهای حرکتی، تعریف محله‌ها و حتی نظام شغلی تعریف شده در محدوده بازار و بافت تاریخی خود بیانگر بهترین مفهوم شهرسازی نوین می‌باشد که در عصر پست مدرن، شهرها و مناطق جدید الحداث را به چالش کشیده است.
بازار در ریشه فرهنگ ایران فقط تأمین محصول نبوده است. بازار به معنی پویایی است، بازار در تعریف اصلی خود یک عنصر اجتماعی بوده است؛ جایی برای دیده شدن، جایی برای عرضه کردن، در تاریخ بارها نقل شده است که تمام دستورات حکومتی در بازارها خوانده می‌شده است. بازار محلی برای آموزش بوده است، محلی برای عبادت، محلی برای استحمام. با سیر نگرش و تامل در خصوص زندگی در ادوار گذشته چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام متوجه تعریفی واضح می‌شویم که بازار عنصر خلاصه شده شهر است. پس می‌توان بازار و تعریف آن را در گذشته از پاساژهای نوین امروزی جدا کرد.
بازار در گذشته از ابهام و پیچیدگی به دور بوده است. بازار تاریخی اراک مشابهت‌های زیادی با بازارهای تاریخی شهرهای دیگر دارد مخصوصاً شهرهای همجوار با اقلیم‌های مشابه. همانند: بازار شهر قم و یا بازار شهر قزوین. منتهی از مهم‌ترین خصلت‌های معماری ایرانی می‌توان به موضوعی اشاره کرد که هنوز برای تحلیل گران و پژوهش گران سؤال است. در معماری ایرانی هیچ بنایی با صد در صد مشابهت وجود ندارد حتی اگر نقشه و پیمون آن یکی باشد.
این مفهوم هر بنای ایرانی را شاخص می‌کند. بازار اراک دارای یک محور اصلی شمالی و جنوبی و یک محور فرعی شرقی و غربی می‌باشد. طول بازار در محور اصلی ۷۲۰ متر و در محور فرعی حدود ۲۰۰ متر می‌باشد. دارای ۸ گذر فرعی است که در امتداد این گذرها تنیدگی بافت جریان دارد. این بازار هم مانند بازارهای اسلامی عناصر اجتماعی و معیشتی را در خود جای داده است تا بتواند مفهوم شهر کوچک را به درستی ایفا کند. مانند: مدرسه، مسجد، حمام، سقاخانه، آب انبار، سرا یا خان، تیمچه، چهار سوق، گذر، حجره و... در امتداد این چهار محور دروازه‌های تاریخی شهر استقرار داشته‌اند که در شهر کنونی فقط نام آن‌ها وجود دارد.
مجموعه بازار اراک تعدادی در حدود ۲۰ سرا یا خان در خود جای داده است که بعضی از آن‌ها دوره‌های ساخت متفاوتی را دارا هستند. منتهی اغلب یک دوره ساخت واحد دارند. در رسته اصلی ۵۰۰ باب مغازه سعی بر فروش محصولات خود دارند. که البته عمدتاً محصولات اصیل بازار همانند دوره اولیه حفظ به فروش می‌رسند. مانند مس و فن ساخت آن، طلا و زرگری، فرش و قالی، پوشاک، سفال و صنایع دستی.
تاریخ احداث این مجموعه زیبا مصادف است با پادشاهی فتحعلی شاه قاجار و در زمان ۱۲۲۸ هجری قمری است.
الگوی معماری در بازار و بافت تاریخی اراک مانند نگینی در کویر، واقع در استانی کوهستانی رخ نمایی می‌کند. اصل درونگرایی و برونگرایی و ترکیب این دو در سراها و تک بناها تبحر و چیرگی معمار بر اصول معماری ایرانی را به ما خاطر نشان می‌کند. تکرار، سیالیت بیش از حد، تزیینات کاملاً سبک و مشابه لزوم به تسریع در ساخت را به خوبی انتقال می‌دهد و یادآور تسریع‌سازی، انبوه‌سازی، صنعتی‌سازی و صدای انقلاب صنعتی اروپاست.
عمده تزئینات در بازار و بافت تاریخی اراک آجری بوده است یا در مفهوم فرنگی و یا در مفهوم ایران صفویه وحتی ترکیب این دو سبک کاملاً مشهود است. به طور بسیار اندک و خلاصه کاشی کاری معقلی در سطح مجموعه حضور پیدا کرده است. که خود نشانه از حسرت معمار از دوری آب‌های این کشور پهناور است.
این مجموعه تاریخی دهم آبان ۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
انتهای پیام/
نظر شما