بخش بسطام، با تاریخ و فرهنگ غنی خود، یکی از نقاط مهم ایران در حفظ سنت‌ها و هنرهای بومی به شمار می‌رود. یکی از جلوه‌های هنری این منطقه، عروسک جانمازی است که نمایانگر پیوند عمیق زنان هنرمند روستایی با هویت فرهنگی و مذهبی آن منطقه است. این عروسک‌ها به عنوان نمادهایی از باورها، ارزش‌ها و سنت‌های دیرینه، در کنار سایر جاذبه‌های فرهنگی بسطام، نقش مهمی در انتقال و زنده نگه‌داشتن فرهنگ این منطقه ایفا می‌کنند. با بررسی تاریخچه، ویژگی‌ها و جایگاه عروسک جانمازی در مراسم و مناسک مذهبی، می‌توان به نقش زنان هنرمند و تلاش‌های آن‌ها برای حفظ این سنت ارزشمند پی برد. احیای این هنرهای بومی، به مثابه پاسداری از میراث فرهنگی و هویت اصیل ایرانی، راهی برای حفظ و تداوم اصالت فرهنگی است.

بخش بسطام یکی از بخش‌های شهرستان شاهرود در استان سمنان است که با داشتن جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی غنی، به عنوان یکی از نقاط مهم فرهنگی ایران شناخته می‌شود. مرکز این بخش، شهر بسطام است که مملو از بناهای تاریخی و میراث فرهنگی ارزشمندی است. مجموعه تاریخی بسطام، با داشتن بناهایی نظیر گنبد غازان خان، صومعه بایزید، حرم امامزاده محمد (ع)، مناره بسطام و مزار بایزید بسطامی، از جمله مهم‌ترین جاذبه‌های این منطقه است. این مجموعه تاریخی زیبا به عنوان یکی از میراث‌های ملی ایران شناخته شده و تلاش‌هایی برای ثبت آن در آثار ملموس یونسکو نیز در حال انجام است. مناره بسطام (برج کاشانه) با ارتفاعی حدود ۱۴ متر، نماد دیگری از معماری دوره سلجوقی است که توجه بسیاری از گردشگران و پژوهشگران را به خود جلب می‌کند. مسجد جامع بسطام نیز یکی دیگر از بناهای تاریخی این منطقه است که در قرن ۸ هجری قمری ساخته شده و از جمله میراث‌های ملی ثبت شده به حساب می‌آید.

زنانی که در روستاهای بسطام زندگی می‌کنند، با الهام از این پیشینه غنی فرهنگی و تاریخی، هنرهای دستی و بومی بسیاری از جمله عروسک جانمازی را با عشق و ذوق خود حفظ و به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند. این زنان هنرمند با استفاده از پارچه‌های قدیمی و سنتی، سنت‌های دیرینه را زنده نگه داشته و هنر خود را به عنوان بخشی از هویت فرهنگی بسطام به تصویر می‌کشند.

اهمیت عروسک‌های بومی در حفظ هویت فرهنگی

عروسک‌ها، به عنوان سفیران فرهنگی هر منطقه، نشان‌دهنده سنت‌ها و باورهای مردمان هستند. عروسک جانمازی یکی از این سفیران است که در بخش بسطام از توابع شهرستان شاهرود، قدمتی بالغ بر ۱۵۰ سال دارد. این عروسک‌ها در گذشته به عنوان نمادهای فرهنگی بسیار محترم شمرده می‌شدند و جایگاهی ویژه در زندگی دینی و خانوادگی داشتند.

تاریخچه و ریشه‌های عروسک جانمازی

تاریخچه ساخت عروسک جانمازی به سال‌های قبل از ورود اسلام به ایران بازمی‌گردد. این عروسک‌ها ابتدا با استفاده از پارچه‌های دورریز لباس‌ها، چوب، نخ و دیگر مواد طبیعی ساخته می‌شدند. قدمت این عروسک‌ها به دوره نادرشاه افشار (حدود ۳۵۰ سال پیش) می‌رسد و از آن زمان تا به امروز، به عنوان بخشی از مناسک دینی و مذهبی مردم، حفظ شده‌اند. این عروسک‌ها در گذشته جایگاه بسیار مقدسی داشتند و معمولاً در سجاده مادربزرگ‌ها قرار می‌گرفتند تا به عنوان نماد فرزندان امامان معصوم تلقی شوند.

ویژگی‌های عروسک جانمازی

عروسک جانمازی از پارچه‌های متنوع مانند مخمل، ساتن و ترمه با دست‌های هنرمند زنان ساخته می‌شود. اندازه آن عموماً هفت تا هشت سانتی‌متر است و بدون چهره دوخته می‌شود؛ چرا که زنان سالخورده باور دارند تنها خداوند یکتا قادر به آفرینش بی‌نقص است. این عروسک، به عنوان هدیه‌ای معنوی به دختران در هنگام سن تکلیف، یا به نوعروسان به نیت فرزندآوری و باروری هدیه می‌شد.

نحوه ساخت عروسک جانمازی

برای ساخت عروسک جانمازی، ابتدا پارچه مخمل به شکل دایره‌هایی به ابعاد سه در سه سانتی‌متر برش داده می‌شود. سپس این دایره‌ها با گل محمدی پر شده و با نخ و سوزن دوخته می‌شوند. دور گردن عروسک، نوارهای تزئینی (یراق) از جنس طلایی یا نقره‌ای دوخته می‌شود. بعد از این مرحله، به اندازه شش سانتی‌متر پارچه ساتن سبزرنگ یا ترمه به ناحیه گردن دوخته شده و پیکره عروسک شکل می‌گیرد.

روایت زنان هنرمند روستایی و خاطرات عروسک جانمازی

زنان هنرمند روستایی بخش بسطام، با سینه‌هایی مالامال از خاطرات گذشته، داستان‌ها و اعتقادات خود را درباره ساخت عروسک جانمازی با ما در میان می‌گذارند. "رستگاران"، مدیر مطالعات و ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان، در مصاحبه‌ای از نقش عروسک جانمازی در زندگی زنان روستایی گفت: «این عروسک‌ها تنها یک وسیله تزئینی نیستند؛ آن‌ها روایتگر داستان‌هایی هستند که از گذشتگان به ما منتقل شده است. زنان در زمان‌های گذشته، در کنار سوزن و نخ، بخشی از روح و باورهای خود را در هر دوخت می‌گنجاندند.»

این روایت‌ها نشان‌دهنده جایگاه ویژه این عروسک‌ها در زندگی روزمره مردم است، به‌ویژه در مراسم دینی و مذهبی که ارزش معنوی آن دوچندان است.

نقش عروسک جانمازی در آیین‌ها و مناسک مذهبی

یکی از ویژگی‌های برجسته عروسک جانمازی، استفاده از آن در آیین‌های مذهبی است. این عروسک به دختران هدیه می‌شد تا به هنگام عبادت و نماز، به یاد امامان معصوم باشند و با نهایت احترام با آن رفتار کنند. این عمل باعث شده بود که عروسک جانمازی تنها وسیله‌ای برای بازی نباشد، بلکه نمادی از ادب و احترام باشد.

تحولات و اهمیت احیای عروسک‌های بومی

با تغییر سبک زندگی و ورود اسباب‌بازی‌های مدرن به خانه‌ها، بسیاری از عروسک‌های بومی از جمله جانمازی به فراموشی سپرده شدند. اما امروزه با تلاش برای ثبت این آثار به عنوان میراث ناملموس، شاهد تلاش‌های مؤثری برای حفظ و احیای آن‌ها هستیم. زنده نگه داشتن عروسک‌های بومی، به معنای حفظ فرهنگ، باورها و هویت‌های منطقه‌ای است.

نقش زنان روستایی در حفظ عروسک جانمازی

زنانی که در بسطام زندگی می‌کنند، با استفاده از پیشینه تاریخی و فرهنگی منطقه، هنرهای دستی خود را به شکلی منحصربه‌فرد و با دستانی هنرمند خلق می‌کنند. این زنان با الهام از معماری‌های باستانی و سنت‌های مذهبی، عروسک‌هایی می‌آفرینند که نمایانگر هویت و اصالت منطقه هستند. حمایت از زنان روستایی برای ادامه این سنت، به حفظ این هنرهای بومی و پاسداشت سنت‌های گذشتگان کمک می‌کند.

اهمیت ثبت عروسک جانمازی در فهرست میراث ناملموس

ثبت عروسک جانمازی در فهرست میراث ناملموس کشور، اقدامی اساسی برای حفاظت از این سنت‌ها است. این اقدام نه تنها یادآور ارزش‌های فرهنگی و اعتقادی است، بلکه بستری برای انتقال این سنت به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. میراث ناملموس، فرهنگی را که گاه در میان هیاهوی مدرنیته فراموش می‌شود، دوباره زنده می‌کند.

احیای عروسک‌های بومی از جمله عروسک جانمازی، اقدامی ضروری برای حفظ هویت فرهنگی و سنت‌های اصیل ایرانی است. در دنیای مدرن که با تغییرات سریع و بی‌وقفه مواجه است، بازگشت به ریشه‌ها و حفظ آثاری مانند عروسک‌های بومی، راهی مؤثر برای تقویت حس تعلق به تاریخ و فرهنگ سرزمین است. این عروسک‌ها، به‌ویژه عروسک جانمازی، روایتگر روایت‌های قدیمی و معنوی مردمان هستند که نیاز به توجه و پاسداشت دارند. عروسک جانمازی، به عنوان میراث فرهنگی ارزشمندی که پیوند عمیقی با سنت‌های مذهبی و قومی دارد، هویت اصیل و اصالت فرهنگی یک منطقه را به نمایش می‌گذارد. با احیای این هنر، نسل‌های آینده خواهند آموخت که چگونه فرهنگ و باورهای بومی در طول زمان حفظ شده و به نسل‌های بعد منتقل شده است. ثبت عروسک جانمازی در فهرست میراث ناملموس، نه تنها سنت‌های دیروز را زنده نگه می‌دارد، بلکه آینده‌ای روشن برای این هنر بومی فراهم خواهد آورد، تا بتواند در دنیای مدرن نیز جایگاه خود را حفظ کند.

جواد طیبی،مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان سمنان

انتهای پیام/