صنیع الدوله در کتاب مرآت البلدان در این باره می‌نویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، مانندگنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه‌وند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارتارغون‌خان بنا نمود و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کرده است.

ایوان و مناره و هر قسمتی از مسجد می‌تواند ‏ساخت یک دوران خاص باشد اما شکل و شمایل کلی این مسجد را مربوط به عصر سلجوقی می‌دانند. این ‏مسجد، صحنی مستطیل شکل دارد. طاق‌های ضربی شبستان شمالی بر روی 16 ستون مدور و قطور قرار ‏گرفته است، این مسجد شبستان شرقی و جنوبی نیز دارد اما مهمترین شبستانش، موسوم به شبستان ‏زمستانی به سبک خراسانی ساخته شده و در ضلع جنوبی مسجد قرار گرفته است. از آنجا که این شبستان، ‏طاق های کم خیز دارد، آن را با طاق های مسجد تاریخانه مشابه می‌دانند. شبستان جنوبی 16 ستون مدور ‏در وسط و 8 و نیم ستون در سمت دیوار شرقی دارد که 27 طاق شبستان بر آنها سوارند. شیخ علاءالدوله ‏سمنانی صوفی مشهور سمنان بانی احداث این شبستان بوده است، شبستانی که آن را در زمان فتحعلی ‏شاه قاجار مرمت کرده‌اند. شبستان شرقی که آن را با نام شبستان اباحرب بختیار می‌شناسند، ابتدا توسط ‏غزنویان ساخته شد و سپس تیموریان به دلیل گسترش دادن فضا آن را تخریب و شبستانی بزرگتر به جای ‏آن ساختند. شاید بتوان مهمترین بخش مسجد جامع سمنان را منار سلجوقیان آن دانست. این مناره بیش ‏از 31 متر ارتفاع دارد و تزئیناتی آجری دارد. این تزئینات در 7 بخش و با طرح‌های متنوع اجرایی شده ‏است. در انتهای این مناره سلجوقی یعنی زیر تاج مناره مسجد جامع سمنان، کاشی‌های فیروزه‌ای کار شده ‏و زیبایی خاصی به آن بخشیده است. و اما ایوان مسجد جامع سمنان! این مسجد یک ایوان بسیار بلند با ‏ارتفاع بیش از 21 متر دارد، ایوانی که ساختش به دوران شاهرخ تیموری باز می‌گردد و در قسمت بالایی ‏بدنه‌اش یک کتیبه کاشی کاری شده وجود دارد.

مناره مسجد جامع سمنان یکی از منارهای تاریخی ایران متعلق به دوره سلجوقیان به شمار می‌رود که در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر می‌باشد و از روی بام به ارتفاع ۲ متر کتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده‌است.

 مناره در گوشه شمال شرقی شبستان شمالی مسجد بدون سکو مستقیما روی زمین واقع شده است. برای رسیدن به مدخل منار باید از یک راهرو منکسر تنگ و کم ارتفاعی عبور کرد که توسط خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام الدین بختیار سمنانی در دورة سلطان سنجر سلجوقی هنگام احداث شبستان مزبور ساخته شده است. ارتفاع منار را بین 5/31 تا 5/28 متر نوشته اند. صنیع الدوله ارتفاع آن را 25 ذرع برآورد کرده است. ارتفاع کلی منار 5/28 متر است.علی رغم ارتفاع زیاد منار به دلیل پنهان شدن حدود 5/7 متر از بخش زیرین در بین شبستان و بناهای مجاور، آن چنانکه باید عظمت و ارتفاع بلند آن جلوه گر نیست. قسمت تحتانی منار تا نزدیک کتیبه زیرین تقریبا استوانه ای است و از آنجا به بالا به صورت موزونی به فرم مخروط ملایم در آمده تا زیر مقرنسهای مأذنه ادامه می یابد. مأذنه زیبای منا با واسطه دو ردیف مقرنس پر کار بر فراز بنا قرار گرفته ، معماری این مأذنه دارای سبک صفوی است. از مقایسة مأذنه این منار با منارهای هم زمان چون منار سنگ بست در 35 کیلو متری مشهد که دارای مأذنه ای نسبتا سالم است می توان یقین نمود که مأذنه قدیمی منار سمنان به مرور زمان و با سوانح طبیعی چون زلزله از بین رفته و در دوره صفویه همزمان با تعمیرات مسجد جامع به احداث این مأذنه همت گماشته اند. نقشه مأذنه به فرم هشت ضلعی است که اطراف آن با نرده های زیبایی مزین به گره بندی هایی به سبک صفوی محصور گشته است استقرار سقف بزرگ هشت ضلعی با لبه های مضرس طرح دار بر فراز آن ، از نفوذ باران به داخل مأذنه و منار جلوگیری می کند، ادامه منار از مأذنه خارج شده و به قپه کوچکی ختم می شود. قطر منار در پائین 6/3 متر و در داخل 09/2 متر است. ضخامت دیوار منار در پایین ترین قسمت 75 سانتیمتر می باشد و متناسب با کم شدن قطر منار از پایین به بالا از قطر دیوار و دکل نیز کاسته شده بطوریکه در قسمت انتهایی بدنه منار که قطر آن به حداقل می رسد تنگی گلویی احساس نمی شود. پلکانهای مارپیچی منار بر عکس عقربه های ساعت حول محور آجری (دکل) پیچیده و تا قاعده مأذنه ادامه می یابد. پایة این دکل به شکل مربع است که با آجرهایی به ابعاد 45% * 23% * 23% متر ساخته شده و در قسمتهای فوقانی به تدریج زوایای طرح مربع محو می گردد. تعداد پله ها حدود 91 عدد است. اولین پله 36 سانتیمتر ارتفاع دارد.

 تزئینات منار به سه دسته تقسیم می شود : کتیبه آجری، تزئینات آجری، تزئینات معقلی.

 منار مسجد جامع سمنان دارای دو کتیبه بسیار مهم به خط کوفی معقد یا برگدار (گره دار) است. در هر دو کتیبه که یکی مشتمل بر آیات قرآن و یکی حاوی نام بانی بنا است. کتیبه فوقانی که با فاصلة یک نوار تزئینی در گلویی منار قرار دارد آیه 32 سوره فصلت (سجده) را به شرح ذیل در خود جای داده است:

کتیبه زیرین که با اندکی فاصله از محاذی بام مسجد قرار دارد. دارای متنی به شرح ذیل است: "بسم الله امر ببناء هذه المناره الامیر الجلیل السیدا ابو حرب بختیار بن محمد مولی امیرالمؤمنین" چنین به نظر می رسد که کتیبه ها بدون طرح قبلی بر روی منار ساخته شده و به همین جهت به دلیل کمی جا دو کلمه از آخر آیه را جا انداخته اند. علاوه بر آن این کتیبه در اثر تعمیراتی که در سال 1336 هجری در آن صورت گرفته، توازن خود را از دست داده و از هیئت اصلی خود خارج شده است در طرحهای شهریار عدل کتیبه فوقانی را قبل و بعد از تعمیر نشان می دهد.

 کار برد آجر و نقش آن در تزئینات پیکر خارجی را به وضوح می توان در منار مسجد جامع سمنان مشاهده کرد. این منار همانند منارهای قرن پنجم و ششم هجری بخصوص در مناطق خراسان و قومس و اصفهان دارای بخشهای متعدد با تزئینات متفاوت می باشد و نقوش هندسی، زیگزاگها و صلیبها با ریزه کاری های جالب و چشمگیر با پس و پیش گذاشتن آجرها القاء شده است که از نظر زیبایی در نهایت اعتبار است و تناسبی که بین این بخشها از نظر تزئینات و طول آنها در نظر گرفته شده حاکی از آشنایی کامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است و همین ذوق و دقت است که منار سمنان را بصورت بکی از زیباترین آثار معماری قرن پنجم در آورده است. نمای قسمت تحتانی منار تا ارتفاع 7 متری در زیر بنای مجاور پنهان است و از نمای خارجی و تزئینات آن چیزی به چشم نمی خورد.

 سرانجام عظمت و زیبایی و گیرایی منار به حدی است که مردم سمنان را وادار می سازد که حالتی تقدس گونه نسبت به آن داشته باشند و اعتقادات خاصی نیز پیرامون آن در فولکور مردم باقی است از جمله اینکه بالا رفتن از منار می تواند آرزوی شخص را برآورده سازد زیرا جهت منار شبیه فلشی است که هدف آن مرکز آسمان می باشد. این منار بواسطه اهمیتش با وجود پیوستگی آن با بنای مسجد جامع دارای شماره ثبت جداگانه ای است .

ایوان غربی به مفصل‌تر و زیباتر از ایوان‌های دیگر ساخته شده است و کاشیکاری و کتیبه‌های زیبایی دارد. در پشت ایوان غربی، مقصوره زیبا به ارتفاع 21 متر قرار دارد. در بالای این مقصوره گلدسته‌ای وجود دارد که شامل گنبد کوچکی با پوشش کاشی فیروزه‌ای و ساقۀ هشت ضلعی بلند است. در طرفین این ایوان دو منار بنا شده که تا نزدیک بالای ایوان رسیده ولی ناتمام مانده است. ایوان شرقی مسجد به ارتفاع 18.5 متر دارای شکوه کم نظیری است . بر بالای این ایوان ، گلدسته ای زیبا به صورت طرح شش ضلعی، با پوشش هرمی شکل و نرده مشبک و چوبین جالبی خود نمایی می‌کند.

صحن مسجد به شکل مستطیل به طول ۲۷متر و عرض ۲۵ متر می باشد. شبستان شمالی مسجد جامع مشتمل بر ۱۶ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاقهای ضربی شبستان استوار گردیده است. شبستان شرقی که به وسیلة در ورودی جنوب شرقی از شبستان جنوبی به وسیله در شمالی از شبستان شمالی ج این شبستان به وسیلة هشتی کوچک باطاق گنبدی کم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می یابد. در گوشة شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی به ارتفاع ۲۰/۳۱ متر واقع است. شبستان جنوبی مشتمل بر ۱۶ ستون مدور در وسط و ۵/۸ ستون در طرف دیوار شرقی می باشد که پایه های ۲۷ طاق شبستان را تشکیل می دهد.

باید متذکر شد که از موقعیت محلی که مسجد جامع در آن مکان احداث شده است به خوبی به اهمیت این اثر پی می بریم زیرا مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریبا راه اکثر محله های سمنان به این مسجد ختم شده و مراکز دیگری از جمله بازار و حمام حضرت و … در اطراف این مجموعه قرار گرفته اند. پس می توانیم نتیجه بگیریم که مسجد جامع سمنان در زمانهای قدیم مرکز استقرار دینی شهری است که به خاطر مراجعة مستمر همة قشرهای مردم شهر و به دلیل خلوصی که می تواند بالقوه داشته باشد نقطه پخش هر گونه آگاهی نسبت به شرایط عمومی شهروندان و نحوة زندگی و نظام اداری آنان محسوب می شود و در همین مکان نیز آگاهیهای پخش شده به بحث گذاشته می شوند و انعکاس آنها در افکار عمومی هم نقطه بازگشت خمسجد جامع سمنان مربوط به دوره صفویه و دوره زندیه است که در خیابان محرم واقع شده و این اثر در سال ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است ، که دارای دو شبستان مجزا در مجاورت هم یکی در جنوب و دیگری در شمال آن تشکیل شده است. شبستان جنوبی به شکل مستطیل است و محراب آن در انتهای جنوب غربی بنا قرار دارد ، در شمال این شبستان راهرویی وجود دارد که بر سردر این راهرو ، کاشیکاری معرقی که تاریخ آن 1345 شمسی است که بر روی آن قسمتی از آیه 18 سوره توبه قرآن کریم نوشته شده است به چشم می خورد. در گوشه جنوب غربی شبستان شمالی محراب ساده ای قرار دارد. مسجد چهلستون سرخه ، یکی از شبستان های الحاقی به مسجد جامع سرخه بوده ، که در بافت قدیم شهر قرار گرفته است. از ویژگی های خاص این بنا ستونهای ظریف هشت ضلعی آجری و طاق های جناقی تند می باشد که متاسفانه از 40 ستون این بنا در حال حاضر تنها 32 ستون آن به جای مانده است.

درب نفیس شمالی ،که مسجد را به خیابان امام خمینی و بازار شیخ علائ الدوله مربوط می سازد و دارای کنده کاری بسیار زیبایی می باشد ،در کنار این شبستان قرار دارد. درب ورودی جنوب شرقی که در گوشة مسجد قرار دارد بوسیلة راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می شود که دارای حوض خانه - وضوخانه و توالت است.

به طور خلاصه باید بگوییم که ساختمان و منار مسجد جامع سمنان آنطور که مشخص است از قدمت زیادی برخوردار است و بعضی از مؤلفین حتی زمان ساختمان آن را به قبل از اسلام و یا قرون نخستین اسلامی می رسانند ولی باید بگوییم که به احتمال زیاد از زمان حکومت سلاطین سلجوقی و قریب به یقین در زمان حکمرانی سلطان سنجر پیکره و قالب اصلی مسجد ریخته شده و در قرون بعد به ویژه در زمان حکومتهای تیموریان و صفویه و قاجاریه ملحقات و اجزای جدیدی به آن اضافه شده و یا بعضی از قسمتهای مسجد مورد مرمت قرار گرفته است.

مسجد جامع سمنان معماری منحصربه‌فردی دارد و هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. با توجه به قدمت مسجد، به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسید. این مسجد از اولین بناهای تاریخی محسوب می‌شود که در آن هنر معماری ایرانی را به کار برده‌اند.

مسجد جامع سمنان در سال ۱۳۱۰ با شماره 163 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

جواد طیبی مسئول روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان

انتهای پیام/