معبد مهر مراغه، نیایشگاه زیرزمینی و محل پرستش خورشید و برگزاری آیین مهرپرستی بوده که در جنوب روستای ورجوی مراغه به‌صورت زیرزمینی و صخره‌ای بنا شده است. این معبد که جزو اماکن دیدنی استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود، در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۵۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۵۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معبد مهر مراغه با قدمتی بیش از 3هزار سال، میراثی ارزشمند از پیشینه تاریخ و تمدن کهن خطه آذربایجان است و جزو چهار معبد باقی‌مانده از دوره اشکانی محسوب می‌شود که به‌صورت بنایی صخره‌ای در دل زمین کنده شده است. این اثر باستانی در زمان اشکانیان محل عبادت مهرپرستان و پس از ظهور اسلام محل برگزاری آیین‌های مذهبی بود.
معماری بنا
معبد "مهر" مراغه نیایشگاه زیرزمینی و محل برگزاری آیین میترائیسم در جنوب روستای ورجوی مراغه به‌صورت زیرزمینی و صخره‌ای بنا شده است. پیروان آیین مهر یا میترا، آن را با تراشیدن قطعه‌سنگی عظیم از جنس شیست با دهانه‌ای به عرض ۵/۴ متر به وجود آورده‌اند. این بنا را از نظر حجم کار و دقت هنرمندانی که در امر حجاری آن دخیل بوده‌اند می‌توان جزو نمونه‌های ارزنده نیایشگاه‌های کهن دانست. با توجه به این‌که مشخصه معماری صخره‌ای تا دوران هخامنشی سطوح مسطح و راست‌گوشه بدون خطوط منحنی چه در درگاه‌ها و چه در پوشش سقف‌ها است و در واقع این همان نکته‌ای است که ما را به پیشینه معبد مهرورجوی و به دوره اشکانی راهنمایی می‌کند. فضاها و عناصر خمیده و بیز هستند که در مقطع تاریخی اشکانی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از دلایل تغییر فرم عناصر معماری از مسطح به خمیده را می‌توان حاصل پیشرفت معماری به‌خصوص پیشرفت ایرانیان در ایجاد پوشش طاق‌ها با استفاده از مصالح متداول‌تر و بدون احتیاج به چوب و به دلیل دوام بیشتر آن دانست که از دوره پارت این تغییر به‌صورت چشمگیر دیده می‌شود. این مجموعه باستانی شامل قبرستان، معبد و یک محوطه تاریخی است.
ورودی بنا شامل راهروی پهنی است که با شیب متوسط در سنگ کنده شده است. عرض راهرو در قسمت جلو ۲/۷ متر و در انتها ۲/۶ متر و عمق قسمت سرپوشیده آن حدود ۷/۴ متر است. البته در خاک‌برداری‌های اخیر در سال ۸۱ و ۸۲ در بخش ورودی پله‌هایی مربوط به دوره ایلخانی پدیدار شد که معلوم شد سطح شیب‌دار به مرور زمان به وجود آمده است. در انتهای این فضا، ورودی دیگری به عرض ۸/۱ متر در سنگ کنده شده است که با عبور از آن می‌شود به محوطه وسیع و بزرگ تالار مرکزی وارد شد. بر روی جرز سمت چپ ورودی مستطیل شکل نقش حجاری‌شده‌ای شبیه گل و برگ وجود دارد ولی با توجه به نوک و انتهای آن می‌توان این نقش را شبیه به مار دانست. طرحی که نظیر آن را در برخی از حجاری‌های ستایشگاه‌های مهری موجود در رُم، واتیکان و رومانی شاهد هستیم.
طول نیایشگاه از ابتدای ورودی تا انتهای محرابه آن ۳۸ متر است، در سمت چپ قسمت ورودی یک فضا در دل صخره کنده شده که دارای طرح جالبی است، پلان آن به‌صورت مربع و ابعاد آن ۱۰×۱۰ متر است. در وسط یک ستون بسیار قطور به‌صورت هشت‌ضلعی باقی گذاشته‌شده است که قطر آن حدود ۵/۵ متر بالغ می‌شود. این ستون با جرزهای صخره‌ای اتاق بزرگ ۱۰×۱۰ را به چهار قسمت تقسیم کرده است که دو قسمت آن به‌صورت گنبدی مدور بالای جرزها تراشیده شده است و به این صورت تبدیل به چهار اتاق صخره‌ای گنبددار شده است. بالای گنبد هر کدام از قسمت‌های چهارگانه یک نورگیر مدور تراشیده شده که روشنایی محوطه داخلی را کاملاً تأمین می‌کند. گذشت زمان موجب وسیع‌تر شدن نورگیرها شده و قطر آن‌ها به‌صورت تناسب افزایش یافته است و موجب هجوم بیشتر عوامل مخرب به داخل آن شده است. فضاهای کوچک چهارگانه داخلی در قسمت سقف به‌وسیله قوس‌های تراشیده زیبایی به شکل کلیل از همدیگر مجزا می‌شود.
سرگذشت معبد
معبد مهر به‌عنوان یکی از کامل‌ترین پرستشگاه‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود که قدمت آن احتمالاً به دوره اشکانیان می‌رسد؛ گرچه در دوره اسلامی یعنی زمان ایلخانیان دستخوش تغییراتی شد و نشانه‌هایی از اسلام بر تن این معبد به یادگار ماند. وجود کتیبه قرآنی در داخل معبد اشاره به فتح بزرگی دارد که یادآور تسلط حاکمان ایلخانی بر این شهر است. این آثار اکنون به دلیل اهمال مسئولان امر با تیشه و چکش غارتگران میراث ایرانی بیشتر آشنا هستند تا ضربه مرمت استادکاران آثار تاریخی برای حفظ این یادگار کهن ایرانی!
طبق تحقیقات و بررسی‌ها، در این معبد آرامگاه یکی از علمای معروف و باتقوا مراغه یعنی آخوند ملا معصوم مراغه‌ای قرار دارد که بعد از وفاتش در این محل دفن شده است. ملا معصوم مراغه‌ای از علمای بزرگ قرن هجدهم هجری قمری محسوب می‌شد که نویسنده تفسیر صافی، او را یکی از فقهای بزرگ منطقه معرفی کرده بود. تا چندی پیش در این مکان صندوقی چوبی با پارچه مشکی‌رنگ وجود داشت که افراد در کنار آن شمع روشن می‌کردند.
همان‌طور که گفته شد، معبد مهر مراغه دارای ابعاد ناشناخته زیادی است، اما بر اساس مطالعاتی که مرحوم پرویز ورجاوند در این مکان داشته، این معبد مربوط به آیین مهرپرستی بوده و در طول تاریخ تغییراتی در ساختار و شیوه استفاده از آن صورت گرفته است. در دنیای باستان به محل نیایش مهرپرستان محرابه گفته می‌شد. محرابه در واقع لحظه‌ای بود که نور خورشید روی سنگ‌آبه مرکزی معابد مهر قرار می‌گرفت و به‌معنای ظهور آناهیتا محسوب می‌شد. افراد در این لحظه به نیایش می‌پرداختند که مصادف با ظهر و طلوع و غروب آفتاب بود. پس از اسلام نیز به محل نیایش و مکان برگزاری نماز، محراب گفته می‌شد که از کلمه محرابه برداشته شده است. مهرپرستی، آیینی ایرانی بوده که نور نمادی از آن است و در دوره‌ای به اروپای غربی نیز نفوذ کرد. آیین مهر که اروپاییان آن را میترائیسم می‌خوانند، از دوران اشکانی تا قرن چهارم میلادی و سلطه رومی‌ها بر سرزمین‌های اروپایی رواج داشت.
به نظر می‌رسد، شهرستان مراغه دارای محرابه‌های مختلفی است که معبد مهر و غارهای اطراف رصدخانه مراغه تنها آثار به‌جامانده از این دوران هستند. بعدها معبد مهر مراغه برای اجتماع صوفیان به کار می‌رفت و پیروان شیخ صفی‌الدین اردبیلی در آن جمع می‌شدند. کتیبه‌های حجاری‌شده در معبد مهر از قرن هشتم هجری قمری نیز حکایت از زمانی دارد که این بنا توسط صوفیان مورد استفاده قرار گرفته بود.
انتهای پیام/
