سیدجواد موسوی مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی در یادداشتی نوشت: یکی از خبرهای مسرت بخش در ماه‌های اخیر برای مردم عزیزمان خبر ثبت کاروانسراهای ایرانی (The Persian Caravanserai) در فهرست آثار فرهنگی و تاریخی جهان نقطه عطفی در تاریخ میراث‌فرهنگی خراسان رضوی است. ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان کشور در روز ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند، این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین و هفتمین اثر جهانی ایران شناخته می‌شود.

استان خراسان رضوی در کنار استان اصفهان بیشترین تعداد کاروانسراهای ثبتی را به خود اختصاص داده و این امر مایه تفاخر ماست، کاروانسراها اصولا بناهایی میان راهی بوده‌اند که در گذشته پدیده سفر را تسهیل یا ممکن می‌ساخته‌اند.

معماری کاروانسراهای ایرانی متناسب با استفاده از آن بوده و سازندگان تلاش می‌کردند تا بیشترین سودمندی را در ساخت سازه لحاظ کرده و با کمترین سازه، بیشترین استفاده از فضا را داشته باشند، در میان چند صد کاروانسرای موجود در ایران، هیچ دو کاروانسرایی پلان‌های مشابه یکدیگر ندارند و حتی دو کاروانسرای پشت سر هم در یک مسیر کاروانی نیز مانند هم نیستند. آرتور پوپ، کاروانسراهای ایران را یکی از پیروزی‌های بزرگ معماری ایران توصیف می‌کند و معتقد است درهیچ جای دیگر جز کاروانسرا نمی‌توانیم هماهنگی کامل‌تری در عملکرد و ساختار پیدا کنیم.

بیشترین نوع پلان معماری استفاده‌ شده در ساخت کاروانسراهای ایرانی، پلان‌های چهارگوشه و دارای حیاط مرکزی است. در این نوع پلان، کاروانسراها در ظاهر به یکدیگر شبیه هستند اما در جزئیات، معماری و چینش فضاها با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند.

معماری حیاط مرکزی نیز به این دلیل رونق داشته که در شرایط بد آب‌وهوایی این شکل از معماری درون‌گرا کارکرد بهتری داشته‌ است، در این نوع معماری، اطراف حیاط حجره‌ها و شاه‌نشین‌ها قرار داشتند و در پشت حجره‌ها، به صورت طولی و دالانی، شترخوان یا شتر خواب قرار داشته که ورودی و شکل آن بسته به هر کاروانسرا متفاوت بوده‌ است.

ارزش کاروانسراها معطوف به معماری بر جا مانده از این بناهای مهم و شگفت‌انگیز نیست بلکه به تمدن و فرهنگی است که کتاب نانوشته هر کاروانسرا را در طول زمان شکل داده است.

کاروانسرا کلمه ای  است که با واژگان سفر، تجارت، فرهنگ عامه و مهم‌تر از همه اختلاط فرهنگی عجین شده است، وجود این حجم از کاروانسرا های تاریخی در کشور موید فراوانی سفر و شبکه‌ای از جاده‌ها و شوارع است که دال بر آبادانی کشور در گذشته بوده است، وضعیت استراتژیک کشور ایران در جاده ابریشم نیز گواهی بر وجود این کاروانسراهاست.

ایران دروازه اتصال  شرق و شرق دور به آسیای مرکزی و اروپا بوده و کمربندی است که هند و چین را به اروپا متصل می‌کرده و این موضوع در سفرنامه‌های مستشرقینی هم‌چون مارکوپولو ثبت شده است، از این رو می‌توان اذعان کرد که کاروانسراها استراحتگاهی چند فرهنگه بوده‌اند.

کاروانیان در کاروانسراهایی که در مسیر جاده ابریشم بوده‌اند بیتوته می‌کرده‌اند، با نژادهای مختلف و زبان‌های مختلف و فرهنگ‌های مختلف‌، از درون و برون سرزمین، باهم حرف می‌زدند و تبادل اطلاعات می‌کرده‌اند، از داستان‌های قومی گرفته تا اسرار تجاری، از وضعیت جغرافیایی و آب و هوا گرفته تا امنیت جاده‌ها و چنین است که امروز می‌توان ادعا کرد کاروانسراها در زمره مراکز صلح و آشتی ملت‌ها طبقه‌بندی می‌شوند. این توصیفات به‌خوبی ارزش کاروانسراها را در فرهنگ جهانی و دلیل ثبت جهانی آن‌ها را مشخص می‌کنند.

خراسان رضوی با داشتن ۷ کاروانسرای ثبت شده جهانی به فرصتی دست یافته که می‌تواند آن را به جاذبه‌ای گردشگری بدل کند، کاروانسراها با تبدیل شدن به بناهایی کاربردی مطابق قوانین موجود می‌توانند در حوزه گردشگری ملی، آموزش فرهنگی، توسعه جوامع محلی مثمر ثمر باشند.

احیا و باز تعریف نقش جهانی کاروانسراهای خراسان رضوی نیازمند یاری نهادهای دولتی و بخش خصوصی است، امید است تا با برنامه‌ریزی‌های دقیق و مدون بتوانیم از این فرصت بی‌نظیر بجا و شایسته استفاده‌ کنیم.

انتهای پیام/