رائد ناصری‌فر معاون میراث فرهنگی ایلام در یادداشتی نوشت: بسیاری از کاروانسراها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری زمان خود دانست، ابهامات متعددی در چگونگی تحولات ساختاری و فضایی این بناهای ارزشمند در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و از این رو بررسی انواع کاروانسراها ضرورت دارد.
از مهم‌ترین و جالب‌ترین مباحثی که در تاریخ معماری ایران شایان اهمیت، مطالعه و رسیدگی است، چگونگی اساس و احداث کاروانسراها و رباط‌ها در ایران می‌باشد. در ایران زمین از گذشته بسیار دور، آثار و مظاهری از این گونه پناهگاه‌ها و استراحت‌گاه‌های بین‌راهی دیده می‌شوند که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.
احداث کاروانسراها در ایران سابقه بس قدیمی داشته، طبق منابع تاریخی این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباط مبتکر و پیشقدم بوده است. به طور کلی تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و... بستگی داشته، شکل‌یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است. این ابنیه، از عصر هخامنشیان بصورت ایستگاه‌های دولتی و با نام چاپارخانه، برای تعویض چاپارهای سواری، به منظور تأمین ارتباطات سریع، برپا شده بود. در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگی‌های گوناگون شهرها و روستاها در جاده‌های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نام‌های مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد.
عملکردهای گوناگون کاروانسراها در گذشته باعث شده نام‌های متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد: کاربات، رباط، ساباط و خان در واقع عملکرد و وظایف مشابهی مانند کاروانسراها داشتند، ولی از جهت ویژگی معماری متفاوت بودند. تنوع طرح‌ها و نقشه‌های کاروانسراهای ایران ایجاب می کند که این کاروانسراها به گروه‌های مختلف کاروانسرای مناطق کوهستانی، کاروانسراهای کرانه خلیج فارس، کاروانسراهای حاشیه دریای خزر و کاروانسراهای حیاط‌دار بخش مرکزی تقسیم شوند و خصوصیات و ویژگی‌های هر گروه خاص و ویژه است.
بررسی‌ها نشان داده که کاروانسراهای کوهستانی از هر طرف بسته و پوشیده بوده است. کاروانسراهای کرانه خلیج فارس به علت اوضاع اقلیمی عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه داشته‌اند. مهم‌ترین، بهترین و زیباترین کاروانسراهای ایران کاروانسراهای حیاط‌دار مناطق مرکزی ایران می‌باشد. ساخت کاروانسراهای حاشیه دریای خزر به پیروی از سبک معماری کلی کاروانسرا در مناطق گرم و خشک و به صورت بنایی با حیاط مرکزی انجام می‌شد.
سرزمین ایران به‌علت موقعیت آن که حد فاصل شرق دور و اروپا قرار گرفته و همچنین سرزمین وسیع آن که برخی از محققان آنرا دروازه آسیا نامیده‌اند سبب شده که از دیرباز و در دوره‌های پیش از اسلام و بعد از اسلام یکی از دغدغه‌های حکام برای ایجاد راه‌های تجاری و نظامی و همچنین ساخت پل‌ها و کاروانسراها و تأمین امنیت آنها بوده است. در این راستا علاوه بر انجام کارهای ساختمانی فراوان، قوانینی نیز برای حمایت از این بازرگانان وضع شده بود. هر کدام از این شهرها دارای بازارهای پررونق بودند که محلی برای خرید و فروش کالاهای تجاری و انتقال آنها به دیگر نقاط دنیا بوده است. بنابراین برای حمایت از کاروانیان و تأمین رفاه آنان در این مسیر کاروانسراهای متعددی ساخته شد که هرکدام از آنها از نظر معماری و شیوه ساختمان سازی دارای ویژگی‌های هستند که منحصر به فردند.
ﮐﺎرواﻧﺴﺮاﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ آﺛﺎر ﭘﺮ ارزش ﻣﻌﻤﺎری اﯾﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از اﯾﺎم ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎزه ﻣﻌﻤﺎری در ﺑﯿﻦ راهﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﻫﻤﯿﺖ آنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﻗﺘﺼﺎدی، ﻧﻈﺎﻣﯽ، ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ، ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺗﺒﺎدل ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و... ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر اﺳﺖ. ﮐﺎرواﻧﺴﺮاﻫﺎ ﻫﻤﻮاره از دﯾﺪ ﺣﮑﺎم، ﺗﺠﺎر و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ارزش ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ و همین ضرورت‌ها، زیبایی‌ها، معماری و تاریخ و تمدن ایرانی باعث شد این مهم در سپتامبر ۲۰۲۳ با ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان به ثبت جهانی برسد که خود برگ زرینی در اقدام علمی و علمی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور است.
انتهای پیام/
نظر شما