محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیر الدین طوسی در تاریخ ۱۵ جمادی‌الاول سال ۵۹۸ هجری قمری در طوس چشم به جهان گشود.
او به تحصیل دانش علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی، نجوم و حکمت سرآمد شد به‌طوری‌که از دانشمندان معروف زمان محسوب می‌شد، طوسی یکی از سرشناس‌ترین و بانفوذترین چهره‌های تاریخ اسلامی است.
خواجه نصیر الدین طوسی علوم دینی و علوم عملی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالویش بابا افضل ایوبی کاشانی آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رسانید و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت. دسته‌ای از دانشوران او را خاتم فلاسفه و گروهی دیگر او را عقل حادی عشر (یازدهم) نام نهاده‌اند.
علامه حلّی که یکی از شاگردان خواجه نصیر الدین طوسی بود درباره استادش چنین می‌نویسد: «خواجه نصیر الدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیار داشت. او اشرف کسانی است که ما آن‌ها را درک کرده‌ایم. خدا ضریح او را نورانی کند. در خدمت او الهیات، شفای ابن‌سینا و تذکره‌ای در هیئت را که از تألیفات خود آن بزرگوار است قرائت کردم. پس او را اجل مختوم دریافت و خدای روح او را مقدس کند.»
نصیرالدین زمانی پیش از سال ۶۱۱ در مقابل پیشروی مغولان به یکی از قلعه‌های ناصرالدین محتشم فرمانروای اسماعیلی پناه برد. این کار به وی امکان داد که برخی از آثار مهم اخلاقی، منطقی، فلسفی و ریاضی خود از جمله مشهورترین کتابش \"اخلاق ناصری\" را به رشته تحریر درآورد.
وقتی‌که هلاکو به فرمانروایی اسماعیلیان در سال ۶۳۵ پایان داد، طوسی را در خدمت خود نگاه داشت و به او اجازه داد که رصدخانه بزرگی در مراغه احداث کند که شروع آن از سال ۶۳۸ بود.
برای کمک به رصد خانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذاشته‌شده بود که از عشر (یک‌دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسایل و کتب استفاده می‌شد. در نزدیکی رصد خانه کتابخانه بزرگی ساخته و حدود چهارصد هزار جلد کتب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره جمع آوری و جهت استفاده دانشمندان و فضلا قرار داده شد.
این کارها مدت ۱۳ سال به طول انجامید تا اینکه ایلخان هلاکوی مغولی در سال ۶۶۳ درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود اجازه نداد که خللی در کار آنجا رخ دهد و کوشش بسیار نمود که آن رصد خانه و کتابخانه از بین نرود.
حاصل شکل‌گیری رصد خانه به وجود آمدن مکتب علمی نجومی مراغه بود که در تشکیل آن دانشمندانی از اقصی نقاط جهان نقش داشتند.
از مهم‌ترین بخش‌های رصد خانه مراغه می‌توان به برج مرکزی آن‌که دربردارنده دستگاه ربع جداری بود و کتابخانه بزرگ آن‌که حاوی بیش از چهارصد هزار جلد کتاب بود، اشاره نمود. مرکز نجومی مراغه بعدها نمونه و الگویی برای احداث رصدخانه‌های دیگر دنیا گردید چنانچه در چین، سمرقند، هند و استانبول به تقلید از آن رصدخانه‌هایی ساخته شد.
خواجه نصیرالدین طوسی \"زیج ایلخانی\" را از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین کرد. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌ها از جمله در چین برخوردار و در سال ۱۳۵۶ میلادی ترجمه و در اروپامنتشر شد. قدیمی‌ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.
رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخه‌های دانش در آنجا تدریس می شد. به‌علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرارشده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام فائو مون‌جی، در این مرکز فعالیت داشتند. همچنین، فیلسوف و فرهنگ‌نامه نویس مسیحی، ابن‌العبری، در رصدخانه مراغه به درس دادن کتاب‌های اصول اقلیدس و المجسطی بطلمیوس مشغول بودند.
به اعتقاد اخترشناسان رصدهای خواجه نصیرالدین طوسی محققان را در تهیه نخستین جداول نجومی و دقیق‌تر کردن مدل‌های هندسی یونانیان و بطلمیوس یاری کرده است.
به گفته این محققان، رصدخانه مراغه یکی از نخستین نهادهای بزرگ علم نجوم بوده و در بحث‌های اخترفیزیک مدرن مکتب مراغه تأثیر زیادی در نجوم مدرن داشته است.
نگاهی به رصدخانه مراغه
برج مرکزی که وسیع‌ترین فضای کشف‌شده را تشکیل می‌دهد. قطری به اندازه 22 متر دارد. ضخامت دیوار آن 80 سانتی‌متر است. فضای داخلی آن شامل یک راهرو و شش اتاق است که چهار اتاق مستطیلی شکل و دو اتاق دیگر که در سمت شمال و جنوب قرارگرفته‌اند.
مصالحی که در برج به‌کار گرفته‌شده عبارت است از سنگ قلوه، لاشه، سنگ‌های تراش برای ازاره خارجی و داخلی و سنگ‌های تراش بزرگ برای ورودی برج آجری در سه اندازه مختلف. ملاط و اندود گچ، کاشی‌های بزرگ لعاب‌دار در سه طرح و نوع مختلف، سنگ‌های حجاری‌شده و نقش دار و آجرهای نقش دار تزئینی است.
دنیس سیووا معتقد است، مکتب مراغه در نجوم تأثیر زیادی بر \"مکتب کوپرنیک و نجوم مدرن\" داشته است. به گفته او، خواجه نصیرالدین طوسی در رصدخانه مراغه کارهای بزرگی با معانی علمی انجام داده و مراغه جایگاه اساسی را در تاریخ نجوم به خود اختصاص داده است.
واحدهای مدور پنج‌گانه
در قسمت جنوب و جنوب شرقی و شمال برج مرکزی رصد خانه پنج واحد مدور کشف شد که هریک به‌طور مستقیم در کار پژوهش‌های نجومی مورد استفاده قرار می گرفت. در گوشه شمال غربی تپه واقع در زیر حصار شمالی محوطه رصدخانه بنای جالبی به مساحت 330 مترمربع به‌دست‌آمده که با توجه به جنبه‌های مختلف امر می‌توان آن را کتابخانه مجموعه دانست.
به غیر از قسمت‌های ذکرشده در دامنه غربی تپه رصدخانه مراغه و مشرف‌به روستای طالب خان چهار مجموعه معماری و تعدادی دخمه کشف شد که گذشته از ارزش معماری، از نظر روشن ساختن بسیاری از ویژگی‌های مذهبی – اجتماعی و اوضاع و احوال خاص دوره ایلخانی به‌خصوص جامعه مسیحیت زمان، دارای اهمیت و اعتبار فراوان است.
در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته‌شده است. در دهه 1350 هیئت باستان شناسی به سرپرستی پرویز ورجاوند به کاوش محوطه این رصدخانه پرداختند و قسمت‌های مختلف آن را شناسایی کردند.
هم‌اکنون رصدخانه مراغه یکی از آثار ارزشمند موردعلاقه گردشگران است که سالانه تعداد زیادی از گردشگران داخلی و خارجی از آن بازدید می‌کنند.
* گزارش از نویده رئوف فرد
انتهای پیام/
