در کوچه پس کوچه‌های این اقیلم بهشت بدنبال یافتن مردان وزنانی هستیم که نقش بزرگ در حفظ و نگهداری هنرهای دستی اصیل و ماندگار این شهر داشته و دارند مردان وزنانی که در پس چهره‌های چین خورده آنان جهانی تجربه نهفته است هنرمندانی که با وجود همه مشکلات و سختی و بی‌مهری‌ها نجیبانه دوام آورده‌اند. به بازار کهنه می‌رویم جایی که نبی ردکا یکی از چهره‌های ماندگار صنایع‌دستی قم در آنجا کارگاه رنگرزی دارد. 

الیاف‌های رنگ شده و رنگ نشده به تعداد محدودی از دیوار کارگاه آویخته‌اند ابزارآلات رنگرزی در سوی دیگر دیده می‌شود کنار پاتیل دو مرد جوان‌تر که دانستیم داماد و پسر استاد نبی ردکا هستند. ایستاده بودند و سرگرم کار بودند. می‌توانستی بوی رنگ‌ها را که در هوای کارگاه پراکنده بود حس کنی هر چند که دریچه بزرگ مشبکی در سقف تعبیه شده بود و درب ورودی به پشت بام هم باز بود. دقایقی طول کشید تا کلاف‌ها رنگی توسط استاد مثل لباس بر روی بندها پهن شود و برای مصاحبه در خدمتش باشیم. 

لطفا خودتان را معرفی و از نحوه شروع فعالیت خود در حوزه رنگرزی بگویید. 

نبی ردکا هستم در سال ۱۳۱۴در یکی از روستاهای کاشان چشم به دنیا آمدم. ۱۴سال بیشتر نداشتم که در کارگاه رنگرزی حسین محلوجی در قم به عنوان شاگرد وارد این حرفه شدم، در آن زمان که برگ‎های خشک انگور، توت، کاه و پوست‎های گردو را در کارگاه استادم برای آسیاب کردن جابجا می‎‌کردم هرگز نمی‌دانستم که بعدها این شغل پیشه خانوادگی بعد از من نیز خواهد شد این کارگاه به صورت خانوادگی اداره می‌شود دو پسر و حتی دامادم از این کارگاه امرار معاش می‌کنند. 

استاد از قدمت رنگرزی در ایران بگویید؟ 

تاریخچه این هنر به چندین هزار سال قبل بر می‌گردد یعنی این فن و هنر قدمتی چند هزارساله در ایران دارد. گواه این قدمت منسوجات به دست آمده و تمامی آثار به جای مانده در محوطه‌های تاریخی است ولی اوج شکوفایی این فن و هنر در ایران به دوران صفویه باز می‌گردد ولی بهتر است بدانید که رنگ‌های طبیعی دوگونه تهیه می‌شود گیاهی و حیوانی، که من فقط از گیاهان رنگ می‌سازم هرچند که الان بیشتر رنگ‌ها شیمیایی شده ولی نسبت به رنگ گیاهی آن جلوه و زیبایی خاص را ندارد و این را نیز اضافه کنم که از مهمترین مراکز رنگرزی ایران می‌توان به قم، فارس، آذربایجان شرقی، اصفهان، خراسان، مرکزی، کاشان، نائین اشاره کرد. 

درباره این‌که چند نوع گیاه وجود دارد که مبنای کار رنگرزان طبیعی است؟ 

خوشبختانه کشور ما گیاهان رنگ‌زای زیادی وجود دارد که ما از آن‌ها می‌توانیم انواع رنگ‌ها را استخراج کنیم مثل روناس، اسپرک، گل بابونه، برگ انگور عسگری، چغندر، پوست پیاز، برگ درخت توت، وسمه، گل جعفری، برگ انجیر، غوز پنبه، خون سیاوش، پوست انار، بلوط، پوست گردو، هلیله، سماق از گیاهانی هستند که در ایران یافت شده و از رنگینه‌های آن‌ها در رنگرزی استفاده می‌شده است توضیح اینکه روناس برای رنگ قرمز کاربرد دارد

اسپرک: برای تهیه رنگ زرد و طلایی، پوست انار: برای تهیه رنگ زرد، پوست گردو: برای به دست آوردن رنگ‌های قهوه‌ای روشن و تیره و خاکستری مورد استفاده قرار می‌گیرد، یه رنگ قرمز دوغی بود که برای بدست آوردنش باید دوغ و یا ماست ترش به آن اضافه می‌کردیم. 

مراحل رنگرزی سنتی چگونه است؟ 

در ابتدا کلاف‌ها را که یک بند بزرگ هستند جدا می‍کنیم سپس خیساندن که کلاف را در حمام یا پاتیل آب گرم (۳۰ تا ۴۰ درجه) برای دو ساعت خیس می‌کنیم. سپس آب کلاف را گرفته و در آب ۳۰ تا ۳۵ درجه همراه با مقدار کمی پاک‌کننده می‌شوییم (البته این مرحله برای همه نوع الیافی نیست بعضی از الیاف‌ها نیاز به شتشو ندارند) پس از آن مجددا آبگیری کرده و با آب معمولی می‌شویند و پس از مرحله آبگیری خشک می‌کنیم. 

مرحله بعدی دندانه کردن است ظرف حمام را گرم کرده و در آن آب می‌ریزیم د و در دمای ۷۰ درجه سانتی‌گراد دندانه را اضافه کرده، بعد از ۲۰ دقیقه کلاف نمدار را داخل حمام کرده و یک ساعت با دمای ۸۰ درجه سانتی‌گراد (برای ابریشم ۷۰ درجه سانتی‌گراد) قرار می‌دهیم قابل ذکر است که زمان لازم برای دندانه‌های مختلف، متفاوت است. مثلاً دندانه کردن با زاج سیاه وقت کمتری لازم دارد. 

مرحله سوم رنگرزی است حمام رنگ را آماده کرده و کلاف‌های شسته و دندانه شده را به حمام رنگ وارد می‌کنیم، دمای حمام را به تدریج به جوش رسانده و به مدت یک ساعت کلاف‌ها در رنگ می‌جوشند و هر ۵ دقیقه کلاف را با چوب هم‌زن در رنگ غوطه می‌دهند. بر اثر تبخیر حجم محلول رنگ کم می‌شود، بنابراین با اضافه کردن مقداری آب جوش محلول را همواره در ۲۰ تا ۳۰ برابر وزن کلاف نگه می‌داریم. 

پس از اتمام زمان (یک ساعت)، جوشاندن را متوقف کرده و می‌گذارند تا حمام رنگ به مرور سرد شود سپس کلاف‌ها را خارج کرده، اول با آب نیمه گرم و سپس با آب معمولی و سرد شسته و آبگیری می‌کنند و در مجاورت هوای خشک قرار می‌دهیم این مراحل گفته شده مراحل علمی است اما در کارگاه ما که تجربه زیادی در این کاردارد مراحل کوتاه‌تر است. 

چه ابزاری برای یک کارگاه رنگ‌رزی نیاز است؟ 

ظرف یا پاتیل که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت می‌گیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد معمولا از جنس استیل و یا مس است که در کارگاه ما از جنس مس است و اطرافش را سیمان گرفته‌ایم تا در هنگام رنگرزی کارگر از داغی ظرف اذیت نشود. 

ترازو برای وزن کردن رنگینه‌ها و الیاف، ترمومتر برای اندازه دمای حمام رنگرزی (البته در کارگاه ما کم کاربرد است چون از روی تجربه دما را تشخیص می‌دهیم.) 

هم‌زن که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به کار می‌رود. ظروف شیشه‌ای مدرج مانندبشر، بیلچه برای برداشتن مواد، نمک‌های فلزات مانند زاج سفید، زاج سبز، بیکرومات‌ها، کات کبود. اسیدها، مانند اسید تارتارات، اسید لاکتیک، پتاس و اسیدهای آلی مانند اسید اگزالیک، اسید استیک، اسید سیتریک. 

اما دندانه‌ها که ما آن‌ها را بیشتر به عنوان کاتالیزورها می‌شناسیم چه نقشی در رنگرزی سنتی دارند؟ 

دندانه‌ها موادی هستند که برای ثبات و رنگ‌پذیری منسجم الیاف استفاده می‌شوند و روش عمل کردن آن به این صورت است که با ایجاد منافذ در سطح الیاف نفوذ بیشتر رنگ را در الیاف باعث می‌شود. 

کاربردهای رنگ‌های گیاهی کجاست؟ 

تهیه‌کنندگان مواد اولیه، نخ‌ریسی، نخ‌فروشی، طراحان، نقاشان، بافندگان، دست‌اندرکاران پس از بافت مانند: پرداخت‌کاران، روفوگران همه به رنگ‌های گیاهی نیاز دارند ولی الان که بازار تحت سیطره رنگ‌های شیمیایی غیر ایرانی است اما رنگ‌هایی که ما می‌سازیم کاربردشان در قالی است که بیشتر الیاف‌های ابریشم را رنگ می‌کنیم. 

از آنجایی که کارگاه‌های رنگرزی از سوخت قابل توجهی برای گرم کردن و به جوش آوردن پاتیل‌های کارگاه استفاده می‌کنند با توجه به گران شدن حامل‌های انرژی تأثیری بر این صنعت گذاشته است؟ 

حتماً که تاثیر گذاشته اما خوشبختانه میراث‌فرهنگی قم در حق ما لطف داشته که بخشی از هزینه‌های انژری مثل گاز را تأمین می‌کند که ما بسیار ممنون هستیم که به این شیوه به ادامه حیات این هنر اصیل و سنتی کمک می‌کند. این را نیز بگویم که رنگرزی سنتی با تلاش میراث‌فرهنگی قم به ثبت ملی رسیده است، انصافاً ما از این اداره‌کل راضی هستیم چون تا جایی که راه داشته از هنرمندان حمایت می‌کند.

چند سال پیش از این، وقتی وارد کارگاه می‌شدیم از حجم کارهای که از شهرهای مختلف و قم برای ما می‌آوردند رنگ کنیم، جای سوزن انداختن نبود ولی الان نگاه کنید کارگاه خالی است دلیلش این است که هنر قالیبافی به خیلی از دلایل کمرنگ شده و استقبال نمی‌شود و تحریم‌ها هم در صادرات فرش دستباف قم تاثیر گذاشته به همین دلیل کار و بار ما هم کم رونق شده است. 

و اما اگر استاد به جوانی باز گردد دوباره رنگرز خواهد شد؟ 

من از عمری که که دراین هنر گذاراندم راضی هستم. از همین هنر، خداوند مرا هیچ‌گاه محتاج کسی نکرده است. ولی اتفاقاتی که رخ داده مثل همین تحریم‌ها و از دست رفتن بازار صادرات فرش ایران از چندین کارگاه رنگرزی تنها سه کارگاه فعال وجود دارد بقیه همه تغییر شغل داده‌اند و هیچ کسی هم رغبت نمی‌کند وارد این شغل شود و هنر رنگرزی در قم رو به فراموشی می‌رود، چرا که با این همه آینده این هنر- صنعت نامعلوم است.

انتهای پیام/