اعیاد و ایام خاص از دیرباز در ایران زمین با آیین و مراسم خاصی همراه هستند. معمولا بومیان هر منطقه فلسفه‌ای برای وقایع مختلف دارند و آیینی که در رابطه با آن وقایع انجام می‌دهند همراه با امید و حامل پیام و درخواستی از طبیعت و خداوند است. مردم منطقه آذربایجان نیز با توجه به شرایط اقلیمی، فرهنگ دیرین و پیشینه‌‌شان آیین مختص خود را دارند که برخی از آنها در طول تاریخ فراموش شده و برخی دیگر هنوز، در عصر تکنولوژی حفظ شده‌اند و حتی از طریق دریچه‌های تازه باز شده به روی مردم به آنها معرفی می‌شوند.
تکم‌گردانی یکی از آیین‌های مختص منطقه آذربایجان است که به صورت کامل فراموش نشده و هرچند به شکل سابق خود نه، اما به شکلی نمایشی هنوز اجرا می‌شود. تکم‌گردانی معمولا قبل از اعیاد، بخصوص عید باستانی نوروز برگزار می‌شود و این آیین آمدن عید را نوید می‌دهد و تکم‌چی با تکم خود و شعرهایی که به صورت آهنگین می‌خواند درمورد نوروز، زایش و آغاز دوباره حرف می‌زند.
تکم‌گردانی، آیینی برخاسته از اردبیل
بنابر مطالعات و یافته‌های فرهنگ‌شناسان تکم‌گردانی آیینی برخاسته از استان اردبیل است. در زمان‌های دور که وسایل ارتباطی به اندازه امروز وجود نداشتند، تکم‌چی‌ها بخصوص در روستاها قاصد بهار بودند. زمان اصلی تکم‌گردانی چند روز قبل از چهارشنبه آخر سال است، اما از یافته‌های مطالعاتی اینگونه برمی‌آید که در اعیاد مذهبی، همانند عید غدیر و عید فطر نیز آیین تکم‌گردانی در منطقه آذربایجان مرسوم بوده است.
مردم آذربایجان از دیرباز در اسفندماه هرهفته جشنی برای استقبال از نوروز و بهار برگزار می‌کنند. انگار که سیاهی زمستان رو به پایان باشد و مردم در انتظار سبزی و روشنی بهار روزها را بشمارند تا نوروز برسد. این مراسم در چهارشنبه‌های هرهفته برگزار می‌شود و هر چهارشنبه عنوانی دارد. «یالانچی چرشنبه» (چهارشنبه دروغگو) زمانی است که مردم هنوز فرارسیدن بهار را باور نکرده‌اند. سپس «خبرچی چرشنبه» (چهارشنبه خبرچی) خبر نزدیک بودن بهار را می‌رساند. «کول چرشنبه» (چهارشنبه خاکستری) اکثرا با باد و تغییرات آب و هوایی همراه است و چهارشنبه آخر که به «گول چرشنبه» (چهارشنبه گل) معروف است و زمانی است که گل از گل مردم می‌شکفد، چرا که بهار فرارسیده است. تکم‌چی معمولا بین دو چهارشنبه آخر بین مردم می‌آید، او از کوه‌ها و روستاهای اطراف راهی می‌شود، انگار که ماه‌ها در سفر بوده است تا خبر رسیدن بهار و رفتن زمستان را بیاورد.
بیزیم یرده یومورتانی یویارلار
اونی دونوب یددی رنگه بویارلار
یددی سینده تحویل اوسده قویارلار
سیزون بو تازه بایراموز موبارک
آیوز ایلوز هفتوز گونوز موبارک
ترجمه: در سرزمین ما تخم مرغ را می‌شویند/ و آنرا به هفت رنگ می‌آرایند/ و هر هفت تا را در سفره عید می‌گذراند/ این عید سال نو شما مبارک/ ماهتان، سالتان، هفته‌تان، روزتان مبارک
تکم، نماد برکت و زایش
تکم و تکم‌چی در کنار هم معنی می‌یابند، یکی کارکرد نمادین دارد و دیگری با اجرای خود پیام این نماد را در آستانه نوروز مخابره می‌کند. «تکم‌چی» کسی است که تکم را می‌گرداند و همراه با حرکات مخصوصی که با عروسک تکم می‌کند اشعار خود را می‌خواند. و «تکم» عروسکی چوبین به شکل بز نر است. بز در فرهنگ مردم منطقه حیوانی نمادین است که در داستان‌ها و اسطوره‌های تاریخی به معنی برکت و زایش است. در لغت «تکم» از «تکه» به معنی بز نر قوی هیکل گرفته شده است و میم آخر آن میم مالکیت است، عروس تکم را با پارچه‌هایی معمولا به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و تکه پارچه‌های رنگی تزئین می‌کنند که هرکدام معنا و مفهومی دارد. تکم‌چی با استفاده از صدای زنگوله و سکه‌های روی عروسک و نحوه خاص بازی دادن آن مردم را از خانه‌ها بیرون می‌کشد و پس از رساندن خبر زایش دوباره طبیعت از آنها انعام می‌گیرد.
آی تکمین کندی وار
کندی وار کمندی وار
هر قاپیدا اویناسا
بیر نعلبکی قندی وار
ترجمه: تکم خونه و زندگی داره/ عائله و عیال داره/ جلوی هرخونه‌ای برقصه/ یک نعلبکی قند داره
تکم‌گردانی آیینی موروثی
تکم‌گردان‌ها معمولا مرد هستند، این هنر و آیین یک رسم موروثی است و از پدر به پسر سینه به سینه منتقل می‌شود. در قدیم منبعی برای آموزش تکم‌گردانی وجود نداشته، و این آموزه‌‌های تجربی و خانوادگی بوده است که تکم‌چی‌های جدید را به بار می‌آورده است. آنها علاوه بر اشعار و فلسفه ثابت تکم‌گردانی، این آیین را به‌روز رسانی هم می‌کردند و نسبت به مسائل اجتماعی، سیاسی و وقایع مذهبی نیز واکنش نشان می‌دادند. اشعاری در میان شعرهای تکم‌گردان‌ها وجود دارد که به نظر می‌رسد در عید غدیر تکم‌چی با خواندن آن اشعار به استقبال این عید می‌رفته است. حتی برخی شعرهای تکم‌چی به زبان فارسی است و این نشان دهنده انعطاف این آیین در قبال قوم‌ها، زبان‌ها و وقایع است، می‌توان گفت که تکم‌چی در قدیم یکی از شخصیت‌های ثابت جامعه بوده است و نه تنها در عید نوروز که در فصول مختلف سال و به نسبت اتفاقات و مناسبت‌ها به اجرای برنامه می‌پرداخته است.
بهار آمد بهار آمد خوش آمد
علی با ذوالفقار آمد خوش آمد
گل و نسرین به باغ آمد خوش آمد
سیزون بو تازه بایراموز موبارک
آیوز ایلوز هفتوز گونوز موبارک
تکم و تکم‌گردانی آیینی اصیل از فرهنگ غنی ایران زمین است. مردمان آذربایجان باورهای خود را در این آیین می‌بینند و برای سرپا ماندن آن تلاش می‌کنند. با سهیم کردن آیین کهن خود در مراسم امروزی باید این میراث کهن را برای آیندگان به یادگار بگذاریم.
* گزارش از توحید سیف
انتهای پیام/
