جاجیم‌بافی یکی از رشته‌های صنایع‌دستی است که در جای جای ایران رایج است، اما هنرهای دستی معمولا در هر منطقه با آداب، رسوم و طبیعت آن منطقه آمیخته می‌شوند و رنگ و بویی بومی به خود می‌گیرند. در مثال جاجیم‌بافی این صنعت دست در اکثر مناطق ایران، به خصوص در روستاها و توسط عشایر بافته می‌شود و تفاوت آن‌ها در مناطق مختلف در رنگ، نخ و نقش‌هایی است که بافنده‌ها روی آن‌ها ایجاد می‌کنند. جاجیم که بیشتر به عنوان زیرانداز شناخته می‌شود در قدیم به عنوان روانداز و محافظ سرما نیز استفاده می‌شد، در برخی مناطق آن را برای استفاده به عنوان روانداز کرسی می‌بافتند و در مناطق دیگری نیز از آن بالاپوش می‌دوختند.
شهرستان خلخال در استان اردبیل یکی از مناطقی است که جاجیم‌بافی در آن رونق زیادی دارد و می‌توان از خلخال به عنوان یکی از مهدهای این هنر دست نام برد. به طوری که مسئولان اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل به دنبال ثبت این شهر به عنوان شهر ملی جاجیم‌بافی هستند. مردمان خلخال با صنایع دستی عجین هستند و در هر خانه یکی از انواع صنایع‌دستی تولید می‌شود، علاوه بر جاجیم صنایع‌دستی دیگری مثل پالاز، گلیم، ورنی و فرش نیز در این شهرستان بافته می‌شود اما جایگاه جاجیم‌بافی در میان مردم خلخال متفاوت است. این هنر سینه به سینه، به ویژه از مادران به دختران انتقال یافته تا اکنون صدها سال باشد که مردمان در این منطقه بافته‌هایی به نام جاجیم تولید کنند، بافندگان در تولید جاجیم طرح‌ها و نقشه‌ها را ذهنی ایجاد می‌کنند و هیچ چیز از روی نقشه نیست.
طرح‌های مختلف جاجیم در شهرستان خلخال
سرقا، جولما و همیان، این اسامی برخی از طرح‌های اجرا شده در جاجیم‌های منطقه شهرستان خلخال است، آن‌ها نقش‌ها را به صورت ذهنی و با توجه به الگویی که از قبل یاد گرفته‌اند روی جاجیم‌ها ایجاد می‌کنند و با توجه به شکل و شمایلی که در این طرح‌ها وجود دارد عناوینی برای این طرح‌ها انتخاب کرده‌اند. سرقا در ترکی به معنی گوشواره است و به طرحی اطلاق می‌شود که نقش‌هایی شبیه گوشواره دارد. همیان طرحی است که نقش‌های موجود در آن متنوع هستند، نقش گلاب‌پاش، کوزه، فانوس، علامت نه روز و نه شب، شانه، سماور و گل در طرح همیان اجرا می‌شوند. علاوه بر این طرح‌های مختلف دیگری نیز در گوشه گوشه شهر و روستاهای اطراف بافته می‌شوند که بسیاری از آن‌ها ابداع خود بافندگان است، آن‌ها در خلخال به خاطر سردسیر بودن منطقه اکثرا از رنگ‌های گرم در بافت جاجیم استفاده می‌کنند.
مواد اولیه جاجیم‌بافی
برای تهیه مواد اولیه بافندگان پشم بهاره گوسفند را تهیه می‌کنند و در مدل سنتی و قدیمی آن را به صورت دستی با وسیله‌ای به اسم شانه حلاجی می‌کنند و پس از آن با وسیله‌های سنتی پشم شانه شده را می‌ریسند. در منطقه خلخال دو نوع وسیله برای ریسیدن نخ استفاده می‌شود، «جهره» وسیله رایج‌تر در این منطقه است که بیشتر در مناطق ترک‌نشین از آن استفاده می‌کنند و در روستاهایی که کردنشین هستند از وسیله‌ای به اسم «تشی» برای نخ ریسی استفاده می‌شود.
رنگرزی نخ‌های استفاده شده در جاجیم‌بافی در دو مرحله اتفاق می‌افتد، برخی از بافندگان بعد از نخ ریسی، محصول نخ را رنگرزی می‌کنند اما برخی دیگر یک مرحله قبل‌تر و پشم چیده شده از گوسفندان را با روش خاصی رنگ می‌کنند و معتقدند که در این روش رنگ نخ‌های حاصل هیچوقت از بین نمی‌رود. آن‌ها طبق سنت رنگرزی از مواد مختلفی برای رنگرزی استفاده می‌کنند، پوست انار، پوست گردو، جاشیر، اسپرک، نیل، روناس و زاج سفید از جمله موادی هستند که برای رنگرزی از آن‌ها استفاده می‌شود. در مقیاس‌های بزرگتر برخی از تولیدکنندگان مراحل نخ‌ریسی و رنگرزی را در واحدهای صنعتی و به صورت گسترده انجام می‌دهند.
شیوه بافت جاجیم
جاجیم بر روی دارهای افقی بافته می‌شود و سر و ته این دارها پایه‌هایی هستند که درون زمین می‌روند و دار را نگه می‌دارند، چله‌کشی یا به اصطلاح دقیق‌تر «چله‌دوانی» این بافته در فضای باز اتفاق می‌افتد و محیط باز بزرگی برای چله‌دوانی نیاز است. در جاجیم‌بافی تعیین نقوش توسط نخ‌های رنگی و در مرحله چله‌دوانی اتفاق می‌افتد و هنگام بافتن به کمک چوب مخصوص نقش‌اندازی به نام «ناقیش آغاجی» نخ‌ها را از هم جدا می‌کنند و نخ‌ها با رنگ مورد نظر برای یک نقش روی چوب می‌ماند که در ادامه با عبور پود از آن‌ها نقش مشخص می‌شود.
جاجیم و سایر دست دوخته‌های سنتی در جای جای کشورمان هنرهایی هستند که با صنعتی شدن جامعه رو به فراموشی می‌روند، اما هرکسی که این محصولات حاصل دست هنرمند زنان و مردان ایرانی را می‌بیند اذعان دارد که استفاده از آن‌ها می‌تواند جلای دیگری به زندگی آپارتمانی و رنگ و رو رفته این روزگار اضافه کند. با حمایت از تولیدکنندگان صنایع‌دستی، هدایت آن‌ها به سمت سلیقه مردم امروز جامعه، معرفی محصولات آن‌ها به مردم و کمک به بازاریابی و فروش تولیدکنندگان خرد، می‌توان رونق شگرفی به بازار صنایع دستی کشور بخشید. برخی از بافندگان جاجیم در شهرستان خلخال استان اردبیل امروزه توسط تولیدکنندگانی خوش فکر ساماندهی شده‌اند و بازار این دست بافته رونقی دوباره یافته است.
انتهای پیام/
