بی‌تردید بسیاری از جهانیان که نام ایران و اصفهان را شنیده‌اند حتما ضرب‌المثل معروف اصفهان، نصف جهان را هم شنیده‌اند و این نکته اگرچه شاید کمی اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما برای این‌که حداقل دلایل شهرت این ضرب‌المثل بر همگان مشهور شود، نگاهی عمیق‌تر بر ساختار شهرسازی اصفهان در سده یازدهم هجری‌قمری یعنی آن زمانی‌که اصفهان به‌عنوان تختگاه شهریاران صفوی انتخاب شد، می‌اندازیم.

در ابتدای سده یازدهم هجری‌قمری/هفدهم میلادی، شاه‌عباس اول صفوی اصفهان را به‌عنوان سومین پایتخت خاندان صفوی برگزید، لذا از آن زمان کارگزارانش که به اشتیاق شاه برای جلوه‌گری پایتخت جدید در مواجهه با امپراتوری کینه‌توز عثمانی پی‌برده بودند، شهری جدید و بزرگ را در کنار اصفهان قدیم در عصر سلاجقه (سده‌های پنجم و ششم هجری‌قمری) بنا کردند که از 2 عنصر اصلی، یعنی میدان نقش‌جهان و تفرجگاه چهارباغ تشکیل می‌شد.

این مجموعه تاریخی در سال 1358 خورشیدی جزو اولین مجموعه‌های تاریخی ایران بود که در فهرست میراث بشری به ثبت جهانی رسید. در یک نگاه کلی امروزه مجموعه جهانی میدان امام (ره) (نقش‌جهان) را می‌توان از سه منظر گردشگری، میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی مهم دانست.

از یکسو معماری ویژه این مجموعه عظیم همراه با بناهای پیرامون، آن را به‌عنوان زیباترین میدان تاریخی جهان مطرح ساخته و از سوی دیگر این میدان با بیش از 80 هزار مترمربع وسعت، دومین میدان تاریخی جهان پس از میدان تی‌آن‌من کشور پکن از منظر وسعت به‌شمار می‌رود.

اگر در این میدان زیبا و عظیم قدمی زده باشید متوجه می‌شوید وجود 210 فروشگاه عرضه صنایع‌دستی در پیرامون میدان و همچنین بیش از 200 فروشگاه صنایع‌دستی در گرداگرد این میدان، آن را به بزرگ‌ترین مرکز عرضه صنایع‌دستی جهان تبدیل کرده است، و این در حالی است که بازار حسن‌آباد در حاشیه ضلع جنوب شرقی میدان یکی از زیباترین و منحصربه‌فردترین مراکز تولید صنایع‌دستی بوده و تعدادی از کارگاه‌های تولید صنایع‌دستی این راسته از بازار قرارگرفته است.

بی‌تردید اگر به بسیاری از میدان‌های تاریخی جهان همچون میدان سرخ در مسکو، میدان گل‌ها در بروکسل و یا میدان سن پیترو در واتیکان بنگریم به‌خوبی درمی‌یابیم که بسیاری از آن‌ها درعین‌حال که کارکردهای تاریخی خود را حفظ کرده‌اند به یکی از بزرگ‌ترین مراکز گردشگری قاره سبز اروپا بدل شده‌اند و این در حالی است که میدان عظیم نقش‌جهان در دهه گذشته با محیط پیرامون خود به یکی از بزرگ‌ترین مراکز گردشگری فرهنگی غرب آسیا بدل شده است به‌گونه‌ای که در سال‌های گذشته با مرمت بافت تاریخی جنوب، غرب و شرق میدان هم‌اینک شاهد توسعه گردشگری در این مناطق هستیم و باید گفت که اقدامات مؤثری نیز برای احیا محور شرق میدان انجام‌شده.

میدان نقش‌جهان جلوه‌گاه هنر و معماری ایران‌زمین

در یک نگاه کلی می‌توان چنین عنوان کرد که میدان بزرگ امام(ره) (نقش‌جهان) یک مجموعه بزرگ شهری است که تلفیقی هماهنگ از هنر معماری و تزئینات وابسته به آن را در خود جای‌داده است. این میدان عظیم تاریخی بدون شک با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، نه در ایران و نه در کشور دیگری در زمان خود و نه در حال حاضر، نظیری برایش یافت نمی‌شود. میدان عظیم نقش‌جهان با طول و عرض تقریبی 507 و 158 متر و با مساحتی بیش از 80 هزار مترمربع، در محور شمال شرق تفرجگاه عظیم چهارباغ عباسی و با زاویه اندکی نسبت به آن بنا شده است.

در خصوص پیشینه بنای این میدان عظیم، برخی منابع تاریخی همچون «راحه الصدور و آیه الصدور» گواهی می‌دهند که در عصر سلطه سلاطین ترک‌تبار سلجوقی در سده‌های پنجم و ششم هجری قمری، پس‌ازآنکه اصفهان به همت خواجه نظام الملک طوسی وزیر دهقان تبار سلاجقه به‌عنوان تختگاه امپراتوری سلجوقی برگزیده شد در محل میدان کنونی، میدان کوچکی به نام کوشک میدان وجود داشته است.

همچنین در سده‌های بعد اسکندر بیگ منشی کتاب «عالم‌آرای عباسی» اشاره‌ای بر وجود میدان کوچکی در همین مکان با نام «نقش‌جهان» در عصر سلطنت شاه اسماعیل اول (مؤسس سلسله صفوی) دارد.

همچنین اسکندر بیگ در ادامه ضمن بیان وقایع دوران سلطنت شاه‌عباس اول از باغ عظیمی به نام «نقش‌جهان» در محل اولیه این میدان یاد می‌کند. همچنین «پیترو دلاواله» سیاح معروف ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از حضور شاه‌عباس اول در اصفهان در نوروز 1004 هجری قمری و حضورش در میدان نقش‌جهان و فراهم ساختن بساط جشن عظیم همراه با چراغانی میدان نقش‌جهان خبر می‌دهد. با این وصف برخی اصفهان شناسان معاصر نظیر دکتر لطف‌الله هنرفر معتقدند که باغ بزرگ نقش‌جهان از وسعت زیادی برخوردار بوده و میدان اولیه تنها بخش اندکی از آن باغ عظیم محسوب می‌شده است.

برخی محققان تاریخ ایران نیز معتقدند در دوره جانشینان تیمور گورکانی قصری در این باغ بنا شده که گویا در عصر صفوی عمارت عظیم عالی‌قاپو بر شالوده‌های آن شکل‌گرفته است. بنابراین در آن عصر میدان نقش‌جهان با وسعت اندک در مکان فعلی میدان بزرگ قرار داشته، لذا شاه‌عباس اول پس از انتخاب اصفهان به‌عنوان تختگاه سلطنتش و با توجه به کوچک بودن این میدان و با در نظر گرفتن این نکته که تمایل داشت پایتختی بزرگ و باشکوه داشته باشد تا بتواند به‌واسطه آن قدرت شاهان صفوی را به رقبای قدرتمندش همچون امپراتوری عثمانی نشان دهد و شهری بسازد تا با زیبایی‌های استانبول (که بر شالوده‌های قسطنطنیه پایتخت هزارساله امپراتوری بیزانس بنا شده بود) رقابت کند، به کارگزارش دستور داد تا تفکیک زمین‌های باغ بزرگ نقش‌جهان، میدان بزرگ را به‌صورت ساختار کنونی و با ابعادی بسیار بزرگ و همچنین به‌عنوان بخشی از دولت‌خانه عظیم صفوی که به‌تدریج در طول یک‌صد سال باقیمانده از حیات سلسله صفویه شکل گرفت، بنا شود.

این میدان پس از ساخت که همراه با بناهای پیرامون آن نزدیک به 2 دهه به طول انجامید، با کاربری‌های مختلفی که برای آن پیش‌بینی‌ شده بود در حقیقت در طی 100 سال از باقیمانده حیات دولت صفوی به قلب تپنده پایتخت که در طی سده یازدهم هجری‌قمری جمعیت آن به حدود یک‌میلیون نفر بالغ می‌شد و همچنین به جلوه‌گاه اصلی حیات اجتماعی و اقتصادی مردم اصفهان تا پایان عصر صفوی و شاید تا به امروز بدل شد.

مسجد جامع عباسی و شیخ لطف‌الله اوج شکوه و عظمت معماری عصر صفوی

وجود کاخ عالی‌قاپو در جبهه غربی میدان، نمادی از قدرت سیاسی نظام حاکم و وجود 2 مسجد جامع عباسی (امام (ره)) و شیخ لطف‌الله در جبهه جنوبی و شرقی که هر 2 نشان‌دهنده اوج شکوه و عظمت معماری آن عصر بودند، همراه با کاخ عالی‌قاپو از یکسو نشان از پیوند مذهب، علم، سیاست و حکومت در عصر صفوی داشت و از سوی دیگر نشان‌دهنده پیوند مردم و خاندان صفوی بود، به‌گونه‌ای که شاه صفوی را هیچ‌گاه از مردم دور نمی‌دانست و شاهان صفوی هرگاه در اصفهان بودند، برخی از اوقات خود را به حضور در میدان و در جمع انبوه مردم اختصاص می‌دادند.

همچنین، در بخش شمالی میدان مدخل یکی از بزرگ‌ترین بازارهای تاریخی ایران و جهان یعنی بازار قیصریه است که این قسمت به همراه تمامی حجره‌های گرداگرد میدان در دوطبقه که شامل 200 حجره بود به‌منظور فعالیت‌های اقتصادی در اختیار بازرگانان اصفهانی بود که نوید پیوند سیاست، علم، مذهب و اقتصاد را در دل این میدان عظیم با یکدیگر می‌داد.

تمامی حجره‌های طبقات پایین میدان، به‌غیراز بخشی که به دولت‌خانه در بخش غربی اختصاص داشت، در کمال نظم و ترتیب به خرده‌فروشان و پیشه وران اختصاص داده بودند و اتاق‌های طبقات فوقانی میدان که به زیبایی و درعین‌حال سادگی با گچ و آجر و رنگ سبز و قرمز بناشده و تزئین یافته بود بنا بر نظر برخی گردشگران اروپایی به‌منظور محل خواب در اختیار مسافرانی که از اطراف‌واکناف کشور به پایتخت می‌آمدند قرار داده می‌شد.

مرکز این میدان عظیم هم در حقیقت محل تردد و برخوردهای اجتماعی مردم با یکدیگر بود، لذا در یک نگاه کلی می‌توان گفت میدان عظیم نقش‌جهان، جلوه‌گاهی متنوع از حیات مردم عادی و حتی طبقات بالاتر اجتماعی بود که بخشی از حیات روزانه و حتی شبانه خود را در آن می‌گذراندند.

امروزه این میدان بزرگ تاریخی یکی از اصلی‌ترین مقاصد گردشگرانی است که اصفهان را به‌عنوان مقصد سفر خود انتخاب می‌کنند و مدت‌ زمان زیادی را در این میدان به سر برده و از زیبایی آن لذت می‌برند، یکی از زیباترین جلوه‌های این میدان که در طی سال‌های گذشته و با اصلاح نورپردازی آن ایجادشده است، جلوه گری این میدان در شب است که چشم هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند و علاوه بر ایجاد آرامش در دل هر بیننده‌ای، جلوه گری نور با هنر را به رخ هر گردشگری می‌کشد.

وقتی‌که شبانگاهان از هریک از ورودی‌های این میدان عظیم وارد آن می‌شوید، گویی ستاره‌های آسمان به زمین آمده و با نظمی زیبا در میان و اطراف این میدان زیبا نشسته و نظاره‌گر هنر و خلاقیت نیاکان خداجویمان هستند و چه زیباست که ما به‌عنوان وارثان این هنر و خلاقیت، با حفظ و حراست از این آثار خارق‌العاده علاوه بر معرفی آن‌ها به جهانیان، این هنر چشم‌نواز و هویت ملی را به آیندگان به‌سلامت منتقل کنیم.

انتهای پیام/