قدمت، اصالت و تنوع گویش‌ها و لهجه‌های موجود در شهرستان سمنان موضوعی است که از دیرباز مورد توجه زبان‌شناسان بوده است. گویش‌هایی همچون سمنانی، سرخه‌ای لاسگردی، افتری، بیابانکی و ... بر اساس تقسیمات زبان‌های ایرانی، جزو دسته زبان‌های غربی فلات مرتفع ایران محسوب می‌شوند.

کریستین‌سن معتقد است بسیاری از خصوصیات زبان ایران باستان در گویش سمنانی حفظ‌ شده و از این جهت این گویش متعلق به آن دسته از زبان‌هایی است که مادی‌ها و پارتی‌ها به آن سخن می‌گفتند.

کاربرد و کارکرد موسیقی بومی استان سمنان

مفاهیم فوق اگرچه در وهله نخست یکسان به نظر می‌آیند، اما دارای تفاوت معنایی عمیقی هستند. کاربرد در واقع به روش‌های به‌کارگیری موسیقی در یک جامعه یا فرهنگ یا به عمل اجرای موسیقایی رایج و مرسوم چه به‌صورت مستقل و چه پیوند خورده با فعالیت‌های دیگر اشاره دارد. به تعبیر دیگر کاربرد به موقعیتی اشاره دارد که در آن موسیقی در فعالیت انسانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما کارکرد به دلایل استفاده از موسیقی، بخصوص اهداف گسترده‌تری که موسیقی در خدمت آنها قرار می‌گیرد مربوط می‌شود. اهدافی همچون، لذت برقراری ارتباط پاسخ، جسمانی، مشارکت در استمرار و ثبات فرهنگ و ...

موسیقی شهرستان سمنان

در شهر سمنان نوازندگان و یا گروه‌‌هایی تحت عنوان «لوطی‌باشی» حضور داشتند که به‌صورت حرفه‌ای به فعالیت‌های موسیقی می‌پرداختند. اغلب این گروه‌ها با فعالیت‌ها و اجرا‌های ترکیبی خود؛ اعم از موسیقی، نمایش طنز، شعبده‌بازی و ... عهده‌دار رونق بخشیدن به مجالس شادی و سرور بودند.

در خصوص لوطی‌باشی‌های سمنان باید گفت سابقه و فعالیت این افراد به‌درستی معلوم نیست. بر اساس اطلاعات شفاهی به‌دست‌آمده، یکی از قدیمی‌ترین لوطی‌های سمنان به نام «اکبر» در زمان احمدشاه (اواخر قاجار) و پهلوی اول می‌زیسته است. از طرفی فعالیت‌های موسیقیایی لوطی‌باشی‌ها تا حدود 15 سال پس از انقلاب اسلامی ادامه داشته و بعد از آن به‌تدریج کمرنگ شده و حضور اجتماعی خود را از دست‌ داده است.

سازهای مورد استفاده لوطی‌ها

سازهای مورد استفاده لوطی‌ها عبارت بودند از کمانچه، سرنا، نی، ضرب، دایره، نقاره و ضرب زورخانه. این سازها، به لحاظ ویژگی‌های ظاهری تفاوت چندانی با نمونه‌های معمول و مرسوم نداشته‌اند، البته در خصوص کمانچه گفته می‌شود ساختار ظاهری آن شبیه کمانچه سنتی بود. به‌جز نمونه‌های صوتی باقی‌مانده از سرنای عبدالحسین لوطی‌باشی، ظاهرا نمونه و اثری از نوازندگان، خصوصاً نوازندگان کمانچه موجود نیست و به این دلیل نمی‌توان درباره فواصل، نغمات و ویژگی‌های ملودیک آن صحبت نمود.

رپرتوار اجرایی لوطی‌باشی‌ها، خصوصاً بخش آهنگین و ملودیک آن - البته برحسب یافته‌های نگارنده - فاقد گستردگی، انسجام و ساختار مشخص است. آن‌ها در کنار آهنگ‌ها و قطعات محلی، به اجرای ترانه‌های عامیانه‌ای که توسط خوانندگان مرکز، ضبط و روانه بازار می‌شد، خصوصاً خوانندگان دهه‌های 30 و 40 می‌پرداختند.

بر اساس اطلاعات شفاهی، لوطی‌ها به‌صورت جسته‌وگریخته با موسیقی دستگاهی نیز آشنایی داشته و به این واسطه به اجرای برخی قطعات از این موسیقی می‌پرداختند. «رنگ شهرآشوب» از جمله این قطعات بود که با کمی دخل و تصرف توسط این نوازندگان اجرا می‌شد.

در آلبوم موسیقی جنوب البرز که از سوی انجمن موسیقی ایران منتشر شده، دو آهنگ به نام‌های «پیش نواز» و «شادیونه» با سرنای عبدالحسین لوطی‌باشی ارائه شده است که از اصالت خاصی برخوردار بوده و شایسته توجه و بررسی است.

شادگونه

قطعه‌ای است متریک و دارای قالب وزنی 8/6، این قطعه به حاظ فرم اجرا، سازی است و به نظر می‌رسد فاقد کلام باشد. ترکیب‌سازی قطعه هم عبارت است از: سرنا و ضرب. فواصل و نیز گردش نغمات تداعی‌کننده آواز بیات ترک است.

پیش‌نواز

این قطعه به‌صورت آوازی (غیرمتریک) اجرا شده و فاقد کلام است. فواصل نغمات و گردش آنها مانند شادیونه شبیه آواز بیات ترک است. انگاره‌ها و جملات ارائه‌شده توسط نوازنده، شباهت زیادی به جملات مربوط به قطعه شادیونه دارد. تنها تفاوت بارز آن با نمونه شادیونه، غیرمتریک بودن جملات است.

با توجه به ویژگی‌های ذکرشده برای آهنگ پیش‌نواز، می‌توان آن را به‌عنوان مقدمه‌سازی قطعه شادیونه در نظر گرفت.

ضمنا نواختن قطعات یا رقص‌هایی همچون، قاسم‌آبادی، شمالی و دختر شیرازی هم که نشات گرفته از موسیقی سایر استان‌های کشور است در بین لوطی‌ها مرسوم بود.

قسمت‌های جنوب و شرق سمنان

به دلیل مجاور بودن این قسمت با کویر مرکزی ایران و به‌تبع آن تأثیرپذیری از فرهنگ موسیقی شتربانان مناطق کویر و دشستان فارس و نیز حضور فعال و حتی استقرار و سکونت باصری‌های تبعیدی در این قسمت‌ها، دارای موسیقی خاص خود است.

سازهای معمول

سازهای متداول در روستاهای جنوب و شرق سمنان عبارت‌اند از: نی لبی، دایره، دَنبَک یا ضرب

توضیح مختصر ویژگی برخی از قطعات و آهنگ‌ها

غزل

آهنگی است سازی و فاقد کلام که چوپانان موقع حرکت گوسفندان به سمت چراگاه یا آغل می‌نوازند و به این وسیله ارتباط بهتری با آنها برقرار کرده، موجب هدایت و افزایش بهره‌وری می‌شوند. آهنگ به لحاظ وزنی دارای متر مشخص است. منتهی قسمت پایانی جملات که بر روی صدای خاتمه (سل) فرود می‌آیند از حالت متریک به غیرمتریک تغییر می‌یابد. ضمنا فضا و حالت این قطعه شباهت‌هایی با قطعات سنگسری دارد.

اشتری

آن گونه که بومیان و ساکنین قدیمی این روستاها ابراز می‌کنند، نواختن آهنگ شتری به‌طور کامل و با تمام جزئیات و قسمت‌های آن‌که شامل؛ آب خوردن شتر، چرا کردن، جمع شدن، حرکت کردن و ... است، در تخصص شترداران و ساربانان بلوچی است که از گذشته‌های دور در حاشیه‌های کویری استان سمنان حضور داشته‌اند.

شمال غرب سمنان

این قسمت از شهرستان سمنان به دلیل عبور جاده ارتباطی سمنان – فیروزکوه و نیز واقع‌ شدن آن در بین فرهنگ‌های سمنانی، سرخه‌ای، مازندرانی و سنگسری، دارای فرهنگ موسیقی با خصوصیات و شرایط خاص خود است. در حوزه زبان نیز، نوعی آمیختگی و قرابت در گویش‌های ساکنین این قسمت با زبان فرهنگ‌های پیش‌گفته وجود دارد. برخی، گویش افتری را آمیزه‌ای از گویش‌های سرخه‌ای مازندرانی و سنگسری می‌دانند.

ساز های مورد استفاده

موسیقی مردمان ساکن همانند بسیاری دیگر از نقاط استان، بر دو محور اصلی آواز و نی لبی (لَلِه) استوار است.

در مجموع سازهای متداول در این منطقه عبارت‌اند از: 1- نی لبی 2– ضرب یا دَنبَک 3- مَجمَعه

گزارش از نعمت الله قنبری نیکدل پژوهشگر استان سمنان

انتهای پیام/