رضا موزونی شاعر، نویسنده، پژوهشگر و کارشناس مسائل فرهنگی استان کرمانشاه، در گفتگویی با میراث‌آریا به بررسی ریشه تاریخی یلدا / شب چله، آداب و رسوم مردم کرمانشاه، داستان‌ها و اسطوره‌های کهن خاص این شب و... پرداخت.
از ریشه تاریخی و قدمت فرهنگی شب یلدا یا شب چله در ایران و مناطق غربی کشور و به طور خاص کرمانشاه برایمان بگویید.
در ارتباط با ریشه تاریخی یلدا از یک کلمه سریانی به معنای تولد و میلاد هست در واقع در کرمانشاه و مناطق غربی ایران این کلمه خیلی نیامده به جای کلمه یلدا ما «شو چله» را داریم که هم عدد ۴۰ دارد هم به معنای طولانی و هم به معنای سرد آمده است. مردم از گذشته‌های دور متوجه شدند که یکی از شب‌های سال طولانی‌ترین شب سال است، بنابراین دور یکدیگر نشستند و با روشن کردن اجاق خانه با آتش، خورشید را که نماد روشنی بوده برای پیروزی بر شب و تاریکی یاری رساندند.
این موضوع برای مردم از گذشته‌های دور اهمیت داشته است چرا که در زمان‌های گذشته مردم به لحاظ تامین گرما و در شرایط سرد در مضیقه بودند و به لحاظ سرمای زیاد زندگی سخت و حتی رفت و آمدها قطع می‌شده است و همه امید داشتند که زمستان‌های سرد و سنگین تمام خواهد شد و دوباره خورشید خواهد آمد تا زمین جان بگیرد. بنابر این ما در مناطق غربی ایران خصوصا کرمانشاه و مناطق کُرد کلمه‌ای به نام یلدا نداشته‌ایم و به جای آن از واژه شب چله استفاده کرده‌ایم که طولانی ترین شب سال است.
مناطق غربی کشور و به ویژه کرمانشاه در این شب چه آداب و رسوم خاصی داشته‌اند؟
در ارتباط با رسوم این شب اصل بر دور هم نشستن خانواده‌ها بوده و مهمانی رفتن در این شب مرسوم است. مردم از گذشته به خانه بزرگ فامیل یا طایفه می‌رفتند و معمولاً هر خانواده‌ای برای روشن کردن و گرما بخشیدن به محفل همراه خود چراغ و هیزم می‌بردند و اجاق آن خانه را روشن نگه می‌داشتند و در این دوره هم نشستن به نقل داستان، چیستان، متل، هوره، شاهنامه خوانی و... می‌پرداختند.
همان طور که اشاره کردید یکی از رسوم این شب نقل کردن و یا روایت قصه‌های کهن است، عمده داستان‌هایی در این شب مناطق مختلف استان نقل می‌شده‌اند حول چه محورهایی هستند؟
از افسانه‌هایی که در این شب تعریف می‌شده و معمولا توسط زنان که قصه‌گویان برتری بودند و شامل افسانه‌های اسطوره‌ای داستان‌های حماسی و افسانه‌های عامیانه میشد. می‌توان به افسانه اسطوره‌ای «کُر صیاد» یا پسر صیاد که برای بچه‌ها گفته میشد اشاره کرد که از آن امیدی می‌گرفتند برای زمستان‌های پیش رو که در آن پسر صیاد به کوه می‌رود و زمستان سخت و سنگین آن سال را شکست می‌دهد و مژده خورشید و بهار را می‌آورد.
همچنین داستان‌های حماسی دیگری مثل رستم و سهراب، زال و سیمرغ و داستان‌های عامیانه که بیشتر مخاطبان آن بچه‌ها بودند چرا که در این جمع و محفل‌ها بچه‌ها همیشه حضور داشتند و در کنار مادران خود می‌نشستند. افسانه ملک جمشید و ملک محمود یا افسانه «دَنِک هَنار» یا دانه انار یا «چیتان میتان» که جزء قصه‌های حیوانی اسب و بچه‌ها خیلی آن را دوست دارند. البته در تمام نقاط ایران این داستان‌ها وجود دارد اما در هر کجا دارای ویژگی خاص خود است و با نقل این داستان‌ها انتقال فرهنگ نیز انجام میشد.
برجسته‌ترین شخصیتهای این قصه‌های کهن چه کسانی هستند؟
می‌توان از پسر صیاد، رستم، سهراب، رخش، سیمرغ در دل داستان‌های حماسی و پادشاهان اسطوره‌ای مانند ملک جمشید و ملک محمود یا «نوژیله» که همان نخودی است در داستان‌های عامیانه بعنوان شخصیتهای داستانی شب چله نام برد.
ضرب المثل‌های متعددی در فرهنگ کُردی در مورد شب چله وجود دارد، از این ضرب المثل‌ها برایمان بگویید.
در رابطه با ضرب المثل‌ها، چیستان‌ها، افسانه‌ها و قصه‌هایی که در این شب‌های زمستانی معمولاً شکل می‌گرفت، برخی از آن‌ها هم اکنون نیز در دست ما است می‌توان به افسانه «بِزِن قوتِگه» یا بز بازیگوش که هنوز زمستان تمام نشده به علت بازیگوشی از سرما می‌میرد یا مَثَل «چله گَوره» و «چله بویچکِله» یا چله بزرگه و چله کوچیکه که در آن چله کوچک به خاطر اینکه او را دست کم نگیرند می‌گوید آنقدر قدرتم زیاد است که کُره اسب را در شکم مادیان منجمد می‌کنم (چله بزرگ در فرهنگ ما از اول دی تا دهم بهمن و چله کوچک از ۱۰ بهمن تا آخر بهمن است) و یا ضرب المثل دیگری که می‌گوید «شَو چله نَیده مِله» یا شب چله گردنه نرو که برای هشدار دادن مطرح میشد.
از دیگر جلوه‌های فرهنگی این شب برایمان بگویید.
همچنین از از دیگر رسوم شب چله می‌توان به «چِل سرو» یا چهل سرود که نوعی مشاعره است اشاره کرد.
همچنین محفل‌های چیستان گویی نیز رایج بوده است که در آن چیستان‌های سخت توسط افراد چیستان گو در این شب‌ها طرح می‌شده و پاسخ آن گفته نمی‌شد تا به صورت مسابقه‌ای مطرح گردد و جایزه نیز داشته است.
از دیگر جلوه‌های فرهنگی این شب در غرب کشور می‌توان به «هوره» به عنوان یکی از آواز‌ها و آواهای دیر سال کُرد در منطقه اشاره کرد. در این ایام مردم هوره خوانان برجسته را دعوت می‌کردند و دوره می‌نشستند و به صورت تک خوانی شروع به خواندن می‌کردند و گاهی نیز همدیگر را جواب می‌دادند که به اصطلاح «دو دَنگی» می‌گویند و مردم نیز به دقت به محتوای این اشعار گوش می‌دادند به این آواها که در مورد طبیعت، حماسه و دلداری و عشق است و دارای ابیاتی بسیار ظریف بوده و هم اکنون نیز به دست ما رسیده که شاید بیش از ۴ هزار بیت باشد.
خوراکی‌های خاص این شب در استان کرمانشاه چه چیزهایی هستند؟
در بحث خوراکی‌ها نیز معمولاً از خوراکی‌هایی استفاده میشد که دارای دوام بالایی بوده باشد چرا که در آن زمان امکاناتی مانند یخچال وجود نداشته است. مانند نخود و کشمش، قَیسی، گندم برشته، بژی، برساق، گردو و... که این‌ها را داخل کیسه می‌ریختند. معمولاً خانواده‌ها که به مهمانی می‌رفتند سهم خود را نیز به همراه می‌بردند و در سفره بزرگی که پهن میشد هر کس هر آنچه را که آورده بود روی سفره قرار می‌داد و دور هم و سر آن سفره می‌نشستند، می‌گفتند و لذت می‌بردند و از این تنقلات که در لفظ مردم کُرد به «شَو چَره» معروف است را استفاده می‌کردند.
در پایان می‌خواهم از اهمیت ثبت جهانی شب یلدا / شب چله برایمان بگویید.
فرهنگ ایرانی دارای جلوه‌های بسیاری است که نشان از قدمت این فرهنگ غنی و عمیق دارد در همه موارد از سوگ و سور را شامل می‌شود. مراسم شب چله در شمار مراسمات سور قرار می‌گیرد. این مراسم که در مناطق غربی کشور به نام شب چله و در سایر نقاط و برخی کشورهای دیگر به نام شب یلدا مشهور است که به علت مراودات و تعاملی که بین این مردم در قدیم وجود داشته بسیار شبیه به هم هستند. اما این نکته حائز اهمیت است که این سنت ابتدا در کدام کشور به وجود آمده است، که با بررسی پیشینه فرهنگی می‌بینیم که خواستگاه این سنت ایران است. ما باید اسنادی را مثل همین ضرب المثل‌ها، چیستان‌ها، داستان و حکایت‌های بسیاری وجود دارد که به صورت غیر مستقیم یا مستقیم این جلوه‌های فرهنگی مثل شب یلدا را در خود دارند را در دست داشته باشیم و برای ثبت این‌ها اقدام کنیم تا نقشه فرهنگی ایران زیبا با این خرده فرهنگ‌ها، جشن‌ها، سوگ‌ها و سورها تکمیل و زیبا شود. قطعا ثبت جهانی یلدا / شب چله افتخار بزرگی برای ایران و ایرانی است.
و سخن آخر...
و در آخر فلسفه شب یلدا نه خوردن است نه تجمل‌گرایی بلکه با هم بودن و با هم نشستن و در شادی‌ها و غم‌ها شریک بودن، هم نفس باهم بودن و گرما بخشیدن و تحکم بنیان خانواده اصل این شب است.
انتهای پیام/
